نامه پهلوانی : خودآموز خط و زبان پهلوی اشکانی، ساسانی

نامۀ پهلوانی
خودآموز خط و زبان پهلوی اشکانی، ساسانی
کتاب «نامه‌ی پهلوانی» نوشته‌ی استاد «فریدون جنیدی»، آموزش زبان فارسی میانه را بدون تقلید نابه‌جا از روش‌های آموزشی دیگر و بدون سردرگم کردن خواننده ای که به تازگی با این خط آشنا شده و شاید تا به امروز تنها نامی از آن را شنیده است، آسان و شیرین می‌کند.

کتاب با بخشی زیر عنوان «سخن آغاز»، گام نخست در آموزش زبان پهلوی را برمی‌دارد. و این گامِ نخست در آموزش که باید هر استادِ توانا و باتجربه در فرآیند آموزش با آن آشنا و مأنوس باشد، همان ایجاد انگیزه در خواننده با ذکر تاریخچه‌ی شکل‌گیری و پژوهش‌های انجام‌شده درباره‌ی دانش مورد نظر است. نویسنده‌ی کتاب در این بخش تلاش کرده با بهره‌گیری از قلم ادیبانه، شیوا و پُرمهر خود، انگیزه و شوری در دل خواننده ایجاد کند؛ کاری که به‌نظر می‌رسد در انجام دادن آن کام‌یاب شده است.

نگه کن سحرگاه تا بشنوی
ز بلبل سخن گفتن پهلوی

پس از «سخن آغاز»، نوبت به معرفی و بیان پیشینه‌ی زبان پهلوی و توضیح واژه‌های پهلوی و پَهله می‌رسد. در این بخش خواننده با سه گونه تعریف که برای نام پهلوی شده آشنا می‌شود و پژوهشی را که نویسنده درباره‌ی واژه‌ی پَهله و پَهلَو انجام داده است، می‌خواند. در پایان بخش، ابیاتی از شاعران ایران که در آن واژه‌ی پهلوی – چه با مفهوم پهله و چه با مفهوم زبان پهلوی و یا مفاهیم دیگر آن – به کار رفته، آورده شده تا خواننده بداند که زبان پهلوی تنها ویژه‌ی دوره‌ی پیش از اسلام نبوده و در دوره‌ی اسلامی نیز دانش‌مندان ایران از جمله ابوریحان بیرونی و خوارزمی و... با زبان‌های کهن ایران آشنا بودند، و شاعران ایران و حتا مردم کوچه و بازار نیز با این زبان آشنایی داشتند؛ شمس قیس رازی در کتاب «المعجم فی معائیر اشعار العجم» می‌گوید که: بیشتر مردم عراق (= تلفظ عربی‌شده‌ی اراک که بخش غربی ایران را تشکیل می‌داده است)، رغبت زیادی به انشا و انشاد ابیات فهلوی دارند و از قول و غزلهای عربی و « دری» چنان لذت نمی‌‌برند که از فهلویات».
پس از بخش «زبان پهلوی»، در بخش «فارسی میانه» ، آموزش خط و زبان پهلوی با توضیحی درباره‌ی زبان‌های ایرانی و پیوند آن‌ها با یکدیگر آغاز شده و با عنوان‌های زیر که تنها به نام بردن آن‌ها اکتفا می‌کنم، ادامه می‌یابد:
خط پهلوی، الفبای پهلوی، آوانویسی، تلفظ، حروف در کلمات، پیوند حروف، جمله، گفتاری در دستور زبان که شامل: نام، اسم مفعول، اسم زمان... و اسم مکان، صفت، نسبت، قید، ضمیر، واو معدوله، فعل (کنش)، اعداد و حروف می‌شود.
بخش بعدی، گزیده‌هایی از متن‌های پهلوی است که نویسنده، آن‌ها را از میان متن‌های گوناگون جدا کرده و برای دخواننده همراه با ترجمه و آوانویسی و توضیحات آورده است تا خواننده مبتدی که هم‌چون یک گیاه تازه‌ جوانه‌زده است به‌دور از سختی و سردرگم شدن میان انبوهی از واژگان، حرف‌نویسی و بدون بازبُردها(مراجعه‌ها)ی پیاپی به واژه‌نامه، بتواند زبان پهلوی را آسان و شیرین بیاموزد.
اما بخش مهم این کتاب آموزشِ «هُزوارش» است.
در این بخش خواننده با واژگانی آشنا خواهد شد که در اصطلاح به آن‌ها هزوارش می‌گویند؛ واژگانی که به شکلی متفاوت از آنچه نوشته می‌شوند، خوانده می‌شوند و تا جایی که من با کتاب‌های دیگر آموزش زبان پهلوی5 مقایسه کرده‌ام، کامل‌ترین توضیحات را دارد. در ادامه دانش‌جو متن‌هایی را که در بخش پیشین بدون هزوارش خوانده بود، اکنون پس از آشنایی با این مقوله، دوباره همراه با هزوارش‌های موجود در آن‌ها می‌خواند و این بار تنها خود متن و آوانویسی آن آمده، چرا که ترجمه‌ی این بخش‌ها پیش از این آورده شده بود. نکته‌ی جالب و در خور توجه این است که نخست خواننده بیش‌تر جملاتِ فاقد هزوارش پهلوی را می‌آموزد و توانایی خواندن یک متن پهلوی بدون هزوارش را پیدا می‌کند و سپس بدون دغدغه و نگرانی از دانستن واژه‌های دیگر - چون پیش از این، خواندن آن‌ها را آموخته است- همه‌ی تمرکز خود را معطوف به آموختن هزوارش‌ها می‌کند و یادگیری برای او آسان‌تر می‌شود و از آموختن، دل‌سرد و دل‌زده نمی‌شود.
آشنایی اجمالی با گشته‌دبیره، پهلوانیک و پارسیک (الفبای سنگ‌نوشته‌های اشکانی و ساسانی) و یک جدول از الفبای دین‌دبیره (الفبای زبان اوستایی) بنا بر فهرست روان‌شاد پورداوود همراه با توضیحات، سخن پایان و واژه‌نامه‌ی پهلوی به فارسی از واژه‌های موجود در متن‌های برگزیده این خودآموز، چند بخش پایانی کتاب است.
کتاب «نامه‌ی پهلوانی» در کنار آموزش زبان پهلوی دارای زیرنویس‌هایی بسیار پربار است که به یادآوری و آموزش فرهنگ ایرانی پرداخته است و خواننده همراه با آموختن زبان پهلوی با فرهنگ زیبای ایرانی که حتا واژگان آن نیز از نیروی خرد سرچشمه می‌گیرند، آشنا می‌شود؛
نویسنده در ضمن آموزش، از ریشه‌یابی و ریشه‌‌شناسی برخی واژگان نیز غافل نمانده است. در ایرانی باستان پسوند«ایشتَ» برای ساختن صفت برترین (صفت عالی) به کار می‌رود17 و «ایست» شکل دگرگون‌شده‌ی آن در فارسی میانه است و در پهلوی اشکانی تورفانی نیز به شکل «ایشت» وجود دارد. درباره‌ی این پسوند و ریشه‌یابی یک واژه در بخشی از کتاب چنین آمده است: «این پسوند «ایست»صورت تغییریافته‌ی «ایستَ» اوستایی است که با آن صفت عالی ساخته می‌شود. واژه‌ی بهشت که هنوز رایج است... در اصل وَهیشت اَخو به‌معنی «بهترین جهان» بوده است. پس «بهشت» به‌معنی بهترین است. و همان است که در زبان انگلیسی best خوانده می‌شود...». اما در فرهنگ انگلیسی Grolier International Dictionary ریشه‌ی واژه‌ی best به واژه‌ی ساختگی هندو اروپایی(؟) bhad* ارجاع داده شده است! (البته در زبان‌شناسی تاریخی، علامت ستاره در کنار واژه، به معنی فرضی بودن و ساختگی بودن واژه است).
آشکار است، ریشه‌یابی نویسنده از ریشه‌یابی زبان‌شناسان اروپایی منطقی‌تر است.