محی الدین ابن عربی

(1165 - 1240 هـ.خ)

ابوبکر محی‌الدین بن عربی که همگان او را واضع عرفان نظری می‌دانند, به حق بزرگترین عارف اسلامی است که چهره عرفان به وجه اکمل در آئینه پندار او رخ نمود و پولاد گرم آن به نحو اتمّ در دستان هنرمند وی به سردی گرائید. تلاشهای ابن‌عربی در تلفیق مبانی عقلی فلسفه با کشف و شهود عرفانی و در نظر گرفتن سیر تطورات فلسفه و عرفان در پهنه تاریخ در نقطه‌ای به ثمر نشست که ماهیت تابناک عرفان اسلامی چنین ضرورتی را در خود احساس می‌کرد. آموزه‌های به جامانده از عرفای بزرگ سده‌های پیشین؛ بسان بایزید, جنید بغدادی, رابعه, سرّی سقطی, ابراهیم ادهم, شبلی, خرقانی و حلاج در دفتر عرفان اسلامی می‌درخشید, اما هر چه بود, قصه بود و جملات قصار و برخی اندیشه‌های پراکنده وحدت وجودی. تا اوائل قرن چهارم وضع به همین منوال بود, تا آنکه بزرگانی؛ چون ابونصر سرّاج طوسی, ابوالقاسم قشیری, احمد غزالی, سنائی غزنوی, عطار نیشابوری, فخرالدین عراقی و سرانجام مولانا ظهور کردند و کتب بی‌بدیلی در نظم و نثر در تبیین دوایر گونه‌گون عرفان اسلامی به نگارش و سرایش درآوردند. سهم اینان آنقدر عظیم است که بی‌شک دست‌نوشته‌های ایشان، اکنون جزء مهمترین منابع مطالعاتی عرفان اسلامی است. مثنوی مولوی آن اندازه گران‌سنگ است که تفکیک عرفان و معرفت ربوبی از آن میسر نیست؛ هرچه در این کتاب به تعمق فزونتری می‌پردازیم, درمی‌یابیم که ایجاد اندیشه‌ای مدون در ابعاد مثنوی معنوی جز در سرایی که عرفان بر آن سایه‌گستر شده است, فرصت رخ‌نمایی نمی‌یابد. با چنین میراث ارزنده‌ای بود که ابن‌عربی گام در عرصه وجود نهاد و به تدوین مبانی عمده عرفان اسلامی پرداخت. فصوص الحکم او بی‌نظیرترین کتاب عرفانی در اسلام است و این در حالی است که کتب دیگر وی؛ از جمله فتوحات مکیه و سایر آثارش که تا پانصد رساله را برشمرده‌اند, از اهمیتی افزون در عرفان اسلامی برخوردار است. ابوبکر محمد بن علی بن حاتم طائی ملقب به محی‌الدین, شیخ اکبر, کبریت احمر و خرّیت اخبر در هفدهم رمضان سال ۵۶۰ ه . ق در غرب جهان اسلامِ سده‌های میانه؛ یعنی اندلس پا به عرصه گیتی نهاد. در عنفوان جوانی که خود از آن به عصر جاهلیت یاد می‌کند, به عیش و نوش مشغول بود تا آنکه واقعه‌ای رویامانند, او را به تصوف گرایش داد و او به راستی صوفی و عارفی وارسته گردید. سلسله خرقه او را اغلب به حضرت خضر (ع) متصل می‌دانند و برخی نیز آن را به حضرت علی (ع) و سپس به پیامبر اکرم (ص) می‌رسانند. ابن‌عربی در اواخر محرم سنه ۶۲۷ پس از رؤیت مبشّره‌ای به نگارش فصوص الحکم می‌پردازد و چند سال بعد؛ یعنی ۶۳۶ کتاب حجیم فتوحات مکیه را که بیش از سی سال بر نوشتن آن اهتمام ورزیده بود, به پایان می‌رساند. وی سرانجام در سن هشتاد سالگی در ربیع الثانی ۶۳۸ از سرای دنیا می‌رهد و چهره در چهره معبود به ابدیت می‌اندیشد.