المصباح فی التصوف

با مقدمه و تصحیح: نجیب مایل هروی

«المصباح فى التصوف»، به زبان عربى، اثر سعد الدین حمویه است که در تأویل دقایق و معارف عرفانى نگاشته شده است.
کتاب، در مجموع، شامل  ۵٢  مصباح است.

گزارش محتوا
پاره‏اى از مطالب کتاب:  ١ . نقطه، بر سه گونه است: اسودیه، بیاضیّه و احمریّه. اسودیّه، اشاره به ذات است و بیاضیه، به صفات و احمریّه، به خلق؛  ٢ . حروف، داراى تحوّلات مختلفى است؛  ٣ . همه حروف از الف پیدا شدند و الف، در همه حروف، موجود است و حروف، همه، مَظْهر الف هستند و او مُظْهر همه. الف، سرّ استقامت در کلّ اشیاء است؛  ۴ . «خاى» خضر، اشاره است به خط استواء که آن را قول نباشد و«ظاء»، اشاره است به ضبط کل اشیاى مختلفه و«راء»، اشاره است به ربط کل امور؛  ۵ . چون خضر به حقیقت مواصلت رسیده، لذا از تعینات جهات بیرون رفته است؛  ۶ . «طاى» طین، اشاره است به طلوع و«نون»، به نزول و«یاء»، به یقین که واقع است میان طلوع و نزول؛  ٧ . «قاف» قلم، اشاره است به قلم و«لام»، به لوح و«میم»، به ملکوت صفات؛  ٨ . «یاى» یقین، اشاره است به حى و«قاف»، به قیّوم و«یاى» آخرین، به ینبوع حکمت و«نون»، به نبوت؛  ٩ . «الف» اللّه، اشاره است به ابتداى کلّ اشیاء و«هاء»، به انتهاى کل اشیاء و«لام»، اشاره است به جلال؛  ١٠ . هیچ حجابى در راه خداوند سبحان، ماوراى هوا نیست و در ملک خدا، هیچ کسى و هیچ چیزى با خدا جز هوا مقابله نکرده است؛  ١١ . حور عکس روح است؛  ١٢ . شجر طوبى، عالم عقل اکبر است که ثمره‏ى آن علم است و فهم و فضیلت؛  ١٣ . نقطه، دو است: صغرى و کبرى؛ صغرى، واسطه وجود انسانى شد و کبرى، واسطه‏ى وجود اعیان گشت؛  ١۴ . فساد دل، از پر خوردن است و صلاح آن، از کم خوردن و آهسته خوردن است؛  ١۵ . روح، صورت استواى رحمان است و محلّ تمییز صفات خدا در انسان است و داراى هفت مرتبه است که عبارتند از: روح قدس، روح امین، روح اللّه، روح امر، روح تأیید، روح ملکى، روح قایم؛  ١۶ . عقل، داراى ده مرتبه است و آن، عقل است و لبّ و نُهیَه و حجر و حصاة و معقول و عقل قامع و عقل مرآتى و عقل فانى؛  ١٧ . نفس، صورت فوقیّت خدا و مرتبه‏ى دوم ذات است، چنان‏که روح، صورت استوا است و عقل، صورت احاطت و قلب، صورت تجمع همه؛  ١٨ . ایمان، در دل، بر چهار رکن صدق، اخلاص، توکلّ و رضا نهاده شده است، همان‏طورى‏که اسلام، بر چهار رکن حج و زکات و صوم و صلات نهاده شده است؛  ١٩ . در هر یک از عبادات، سرّى نهفته است؛ مثلا وقتى انسان روزه مى‏گیرد، عنصر نارى او ظاهر مى‏شود و یکى از حمله‏ى عرش، به نام جبرئیل بر او نازل شده و او قلب وى مى‏شود؛  ٢٠ . هر گاه حجاب کبر و حسد و حرص و امل برخیزد، نواظر پدید مى‏آید و در نواظر، ملک فردیّت و وحدت و صمدیّت و تنزیه و تقدیس ظاهر مى‏شود؛  ٢١ . شمس، صورت عقل اکبر است؛  ٢٢ . محمد و احمد دو اسمند به یک مسمّى ظاهر گشته‏اند، در اول زمان، به اسم محمّدى پیدا گشت و مردم را از دنیا به عقبى دعوت کرد و در آخر زمان، به اسم احمدى پیدا شده و مردم را از عقبى به مولى دعوت مى‏نماید؛  ٢٣ . خاتم انبیا و خاتم اولیا، از یک صنعند و منشأشان یکى است؛  ٢۴ . چشم ابلیس، جسم آدم دید، نه جوهر آدم. او، مغرور به نفس خود و مسرور به طاعت بى‏جان خود بود، لذا از مقام قرب محروم گشت؛  ٢۵ . معنى لعنت، بُعْد باشد و بُعْد، آن است که چشم او جسم را بیند و از دیدن جان محروم باشد؛  ٢۶ . حقیقت عدم، عدم ادراک است وگرنه، همه، وجود است و عدم، خود نیست و«نیست» را چگونه وجود باشد؛  ٢۶ . شیخ را شمال، همچون یمین است و تحت، همچون فوق؛  ٢٧ . سرمد بحر وحدت، دائما در تلاطم است و موج برمى‏آورد و از هر موجى، فوجى پیدا مى‏شود؛  ٢٨ . رحمت عام، ریح است و ماء و نار و تراب و شامل ظواهر همه اشیاست و باطن این چهار عنصر، چهار جوهرند که آنها واسطه‏ى مدار و قرار حقیقت انسانى هستند؛  ٢٩ . ذات، مرتبه‏ى دوم وجود است، چنان‏که نفس، مرتبه‏ى دوم ذات است و به اشکال علویات و سفلیات، شکل گرفته است؛  ٣٠ . سالک راه حقّ، چون قصد خانه‏ى حقیقى کند، باید روى به حقیقت حجاز کند و پشت بر عالم مجاز آورد و به سخن هر دلیلى علیل ذلیل در چاه نرود؛  ٣١ . شب قدر بسیط روز سرّ وحدت است بر شب کثرت و شب کثرت صورت تفرقه جمعیّت و وحدت است؛  ٣٢ . در عالم انسان، شب و روز، عبارت است از خفاء و ظهور و ظلمت و نور و تفصیل و اجمال و علم و جهل؛  ٣٣ . منصوب، حامل قرآن است، چنان‏که محبوب، حامل فرقان است؛ آنچه متصل است به روح نبى، آن را قرآن و آنچه به روح ولى مربوط است، فرقان خوانند؛  ٣۴ . چون ساعت قیامت فرامى‏رسد، مرده‏دلان از بوى جان جان‏ها زنده شوند و سر از خاک طبیعت برآورند و اراضى نفوس، در حرکت آید و هر چه دارد از کنوز معارف و معانى، همه از غیب جنان به شهادت لسان آورد؛  ٣۵ . همه‏ى موجودات در غیب غیوب علم قدیم، موجود بودند؛  ٣۶ . آن ملکى که زمین را برداشته است، عبارت است از قوّت قدیمه‏ى ازلى؛  ٣٧ . ملک، عبارت است از نفس نبوّت در عین و بناى عظیم هم اوست و از روى حروف«میم» ملک، مکتوب است و مراد و«لام»، لوح معاد و«کاف»، کنه کلام ربّ عباد؛  ٣٨ . حجر، نام عقل اکبر است و«حاى» آن، به حیات و«جیم»، به تجلیه‏ى سبحانى و«راء»، به ربّ الارباب اشاره است؛  ٣٩ . آنکه قایمه عرش بر ثرى است، عرش معدن علم حقّ است و اشارت است به علم روحى و شهادت؛  ۴٠ . شین«شجر»، اشاره است به شهادت و«جیم»، به جنّت جمال وجه و«راء»، به رضوان اکبر و«سه نقطه‏ى شین»، اشاره است به روح اللّه و روح القدس و روح الامین؛  ۴١ . قوّت، چیزى را از عدم بیرون آورده و آن را جسمانى مى‏کند و مى‏راند تا منتهاى بَدْو؛  ۴٢ . حقیقت عصا، علم مطلق است؛  ۴٣ . عدل، آن است که علم را آیینه‏ى جمال جلال باکمال سازى تا محل عکس نفس لاهوت باشد؛  ۴۴ . کلام، در مقام تلوین است و رؤیت، در مقام تمکین؛  ۴۵ . بدان که منکر و نکیر که در قبر قالب انسان در سؤالند و جواب، سؤال، صورت منکر است و نکیر و جواب، صورت مبشر است و بشیر؛  ۴۶ . روح، سه حرف است: «را» است و«واو» و«حا»؛ «حا»، تقدیر حقیقت اوست در حروف و الواح، «را»، تقدیر رجوع اوست از خلق به حق در رسل و ملایکه و انبیا و«واو»، تقدیر وجود است در وجود ولایت؛  ۴٧ . عقل، از روى ترکیب حروف، اشاره است به عقل و قدرت و ارادت و هم‏چنین اشاره است به عدل و قول و فعل؛  ۴٨ . «قاف» قلب، قوّت است و قدرت و قرار، «لام» آن، لقاء و لبّ و حول و«باى» آن، برّ است و بار و بحر معانى و درر اسرار؛  ۴٩ . ملائکه، در کسوت طیر ابابیل، اصحاب فیل را، {/«کعصف مأکول»/} گردانیدند و بیت اللّه، محروس و محفوظ و مصون ماند؛  ۵٠ . محمد(ص)، هم‏چنان‏که از روى باطن، معنى بود در ملائکه، از روى ظاهر، معنى است در همه خلایق؛  ۵١ . «الف»، مرکّب از سه نقطه است و آن، اشاره است به سمع و بصر و علم؛  ۵٢ . انبیا، خلق را از دنیا به عقبى مى‏خوانند و اولیا، از عقبى به مولى.