اگزیستانسیالیسم و اصالت بشر

جامعه انسانی مجموعه انسان ها است ، چنان که شهر مجموعه ساختمان ها و راه ها است و جنگل مجموعه درختان و درختچه ها و بوته ها و علف ها ؛ و کشور مجموعه مردم و سرزمین و ... این که جامعه بدون افراد تشکیل دهنده ا ش وجود ندارد به این معنی نیست که وجود ندارد یا موجود عینی و دارای مصداق محسوس نیست . اگر تفرد و جدایی سازه های جامعه گواه نبود یا نبود عینی جامعه باشد ، جدایی و تفرد کرات و ستارگان و ... هم گواه نبود گیتی تواند بود . البته جامعه فقط مجموعه تک تک آدم ها نیست . گویا دورکیم برای تفهیم مفهوم و مصداق جامعه ، مولکول نمک طعام را مثال می زد : ترکیبی از یک اتم کلر ( گاز سمی ) و یک اتم سدیم ( فلز ) که خواص آن متفاوت با خواص عناصر تشکیل دهنده آن است . به هر حال جامعه محاط بر فرد است : هر انسانی به عنوان جزئی از یک جامعه ( و اکنون جزئی از جوامع متداخل و درهم تنیده ) به وجود می آید ، پرورده می شود و می میرد .

siawash110 مثل همیشه بسیار زیبا و متین و نـغز فرمودید. می‌فرمایید «اگر هم چیزی انتزاعی به نام اجتماع و یا جامعه وجود داشته باشد در حقیقت از روابط آن انسانهای واقعی می باشد» بسیار فرمایش پرمغز و زیبایی و لطیفی است. البته به ما اینطور یاد داده‌اند که اگر «چیزی انتزاعی»، «وجود» داشته باشد دیگر انتزاعی نیست و واقعاً وجود دارد. وانــگهی، تـا آنجـا هم که بنده اطـلاع دارم هیچ‌کدام از جامعه‌شناسان عاقل ثابت نکرده‌اند که «جامعــه‌ی انسانی» محصول روابط جهنــدگان یا خـزندگان یا پــرندگان یا دوزیستـان یا محصول روابط اجنــه و پـریان است. جامعه، اگر وجود داشتـه باشد محصول روابط و کنش متقابل افراد از نوع انسان است. این گزاره‌ئی بدیهی است، مثل «ماست سفید است». یک امر بدیهی دیگر هم وجود دارد که اهمیتش کمتر از اولی نیست: طبیعت و نیروهای سهمگینش که غیر از رابینسون کروزوئه هیچ «انسان واقعی با گوشت و پوست و استخوان» هرگز نتوانسته دربرابرش به‌تنهایی دوام بیاورد. از اینرو، همان‌طور که جامعه بدون افراد وجود ندارد، فرد انسانی هم هرگز بدون جامعه در تاریخ وجود نداشته و نخواهد داشت. بنابراین و به قول جنـاب امیل دورکیم، آنچه «انتزاع محض» است و وجود خارجی ندارد «فرد» مقدم بر جامعه یا سوا از جامعه است نه خود «جامعه». این هم امر بدیهی دیگری است که تمام جامعه‌شناسان عاقل اعم از چپ و راست و میانه هم با مطالعات دقیق ثابتش کرده‌اند و هم به آن باور دارند. به عنوان مثال «درباره تقسیم کار اجتماعی» دورکیم را بخوانید. این از بدیهیات مساله. حال کل مطالعات و پژوهش‌های رشته‌یی علمی به نام جامعه‌شناسی این است که جوامع مابعـد از آن جامعه‌ی بدوی شکارگران و میوه‌چینان چه خصلت‌های اساسی دارند و چگونه تغییر می‌یابند. اما شما در عین حال با قاطعیت فرمودید «جامعه یک مفهوم انتزاعی است». این هم سخن بسیار نغز و گهرباری است. بنده تقریباً تمام آثار بنیادی و مرجع جامعه شناسی از دورکیم تا گیدنز را خوانده‌ام. امکانش هست چند مرجع علمی معرفی بفرمایید که با روش‌شـناسی مدون به این نتیجه رسیده باشند که «در واقعیت نمی‌توان چیزی را به اسم جامعه نشان داد»؟ البته غیر از سرکار خانم مارگارت تاچر علیــه‌الرحمــه. بشر در طول تاریخش دست به حماقت‌های بزرگی زده‌ است. ولی راستش این دیگر یک جور حماقتِ جمعی و حتی بین‌المللی مافوق بشری است که برای شناخت یک «مفهوم انتزاعی» یک شاخه‌ی علمی مجزا و چندین روش‌ تحقیق مفصل و ده‌ها درسنامه و سرفصل آموزشی طراحی و تدوین کنند. اگر منظورتان از نگاه منصفانه و نیفتادن از پشت بام این است که هم خر را داشته باشیم و هم خرما را، یعنی هم بگوییم جامعه انتزاعی است و هم بگوییم جامعه وجود دارد که هیچ و بحثی نمی‌ماند. اما اگر منظورتان از نگاه منصفانه همان «بیطرفی مبتنی بر روش‌شناسی علمی» است، لطفاً چند مرجع علمی و آکادمیک معرفی کنید که ثابت کرده باشند جامعه یک مفهوم انتزاعی است و نمی‌توان آن را نشان داد.

اگر مرادتان این کتاب و کتاب «هستـی و نیستـی» است، من فکر میکنم نه تنها هیچ کارایی ندارد بلکه می‌تواند مثل مانعی در برابر درک و فهم مشکلات جوامع کنونی بایستد. انسان را نمی‌توان از تاروپود روابط اجتماعی‌یی که در آن رشد می‌کند جدا کرد و سپس وی را در فضای آزمایشگاه فلسفی مثل یک «موجود» وانهاده، خوداتکا، دارای کیفیات جوهری تغییرناپذیر، خــودآیین و خودساخته مطالعه کرد. این نوع نگاه علاوه برآنکه گمراه‌کننده است نتایج خطرناکی هم دارد. گمراه کننده است، زیرا انسان‌ مثل رابینسون کروزوئه، در انزوا و با اتکای به خود، زندگی نمی‌کند. انسان‌ همواره در طول تاریخ، در روابط اجتماعی معینی خود و جامعه‌ی خود را ساخته‌ است. انسان در روابط اجتماعی معینی پا به دنیا می‌گذارد، معاش او به‌صورت اجتماعی تامین می‌شود، آموزش و تربیت او در روابط اجتماعی تاریخی معینی صورت گرفته و می‌گیرد، مفاهیمی که با آنها می‌اندیشد، تصمیم می‌گیرد و عمل می‌کند در روابط معینی شکل گرفته‌اند و خلاصه انسان خود را در جامعه و در تاریخ می‌سازد و کیفیات خوب یا بد انسان تجلی روابط اجتماعی معینی است که در آن می‌زید. حال اگر انسان را از جامعه‌اش جدا کنیم فقط خود را در شناخت ریشه مشکلات و مسائل انسان گمراه کرده‌ایم. اما این روش خطرناک هم هست؛ زیرا روابط اجتماعی که تاکنون در تاریخ پدید آمده‌اند، به‌نحو شدیداً ناموزون، بحران‌زا و نابرابری انسان‌ها را رشد داده‌اند. تاریخ تکامل انسان تا امروز تاریخِ رشد و توسعه شدیداً ناموزون بوده. در توسعه ناموزون همواره و در سراسر جهان گروه بزرگی از انسان‌ها در قعر فلاکت و جهل و بربریت فرو می‌روند. اگر این انسان‌ها را چون «هستی‌های» خودبنیاد از متن روابط جهان‌شمول جدا کنیم به چه نتیجه‌یی می‌رسیم؟ به این نتیجه‌ی خطرناک که اختلاف عظیمی که امروزه در سطح رشد و توسعه مادی و معنوی انسان‌ها مشاهده می‌شود ناشی از اختلاف در «مغز» یا «ژن» و «نژاد» یا «ملیت» انسان‌هاست، نه ناشی از روابط شدیداً ناموزونی که بر سراسر جهان حاکم شده‌اند. البته خود سارتــر هرگز به این نتیجه بیشرمانه نرسید و کل بزرگی‌اش هم به همین خاطر است. جالب است که سارتر وقتی مستعمره‌ها و «جوامع عقب‌مانده» را مطالعه می‌کند از روش اگزیستانسیالیستی دور می‌شود و به مقولات اجتماعی-اقتصادی مثل بازار جهانی، سرمایه مالی، سلطه جهانی بانک‌ها، امپریالیسم و ... می‌پردازد. تعهد سارتر اینجاست. اگر مایلید از ژان پل سارتر چیزی درباره مشکلات و رفع آنها بخوانید باید به سراغ «جنــگ شـکــر در کوبــا» و «اورفــه سیـاه» بروید.