لوایح آقا شیخ فضل الله نوری

از متن کتاب:
مرحوم شیخ فضل الله نوری، نورالله مرقده، از ناموران تاریخ ایران و اسلام است؛ و مانند تمام ناموران تاریخ موافقان سرسخت و مخالفان آشتی ناپذیر دارد. ناموران تاریخ همه چنین اند؛ به ویژه آنانکه در وادی سیاست گام نهاده اند. در طی مطالعات محدود خود در تاریخ ایران و جهان هنوز به ناموری بر نخورده ام که از نیک نامی مطلق در میان تمام اقوام و ملتها برخوردار باشد؛ حتی دانشمندان و محققان وارسته و منزوی نیز از زخم زبان و قلم همگنان، خود یعنی متفکران و محققان دیگر در امان نمانده اند؛ که مثلا در فلان مطلب غلط کرده اند و فلان گفته شان ركيك است و فلان نوشته شان سخیف خوشنامی و بدنامی این ناموران، بر حسب نوع تفکری که ابراز داشته اند یا اصلاحاتی در جامعه برحسب عقیده و نظر خود انجام داده اند تابع نوسانات سیاسی روز است؛ گاهی خوشنامند، گاهی بدنام و گاهی گمنام.
شاید به همین علت، عرفای واقعی سعی داشته اند چند صباح عمر را در تجرد مطلق و در گمنامی محض بسربرند تا گرفتار لعاب دهن دیگران و تندی و تیزی قلم این و آن نشوند؛ خود باشند و خدای خود و دیگر هیچ. بقول کلیم کاشانی:
در کیش ما تجرد عنقا تمام نیست
درقید نام ماند اگر از نشان گذشت
مرحوم شیخ نیز طبق این قاعده به علت شهامت و شجاعت شگفت انگیزی که در سالهای آخر حیات در جهاد در راه عقیدت از خود نشان داد مخالفان و موافقان بیشتری یافت. تعدادی بسیار در کنار داری که بر آن صعود کرد کف زدند و شادی کردند؛ تعداد بسیاری آرام آرام اشک ریختند در متون، کتب و اوراق نیز مدح و قدح بیشتری از وی ثبت و ضبط شد. پس از پیروزی انقلاب مشروطیت تعدادی از مشروطه خواهان بدون رادع و مانعی هرچه خواستند نوشتند و هر توهینی که ممکن بود روا داشتند...