شیخ محمود شبستری

(687 - 720 هـ.ق)

سعدالدّین محمود بن امین‌الدّین عبدالکریم بن یحیی شبستری معروف به شیخ محمود شبستری از عارفان و شاعران سدهٔ هشتم هجری بود. بیشتر شهرت او به خاطر اثر معروفش گلشن راز است. با توجه به اینکه وی معاصر شیخ بابا ابی شبستری (درگذشته ۷۲۰) بوده و در همان سال درگذشته است، بنابراین سن شیخ محمود شبستری در زمان مرگ باید ۳۳ یا ۳۸ بوده باشد. سال تولّد او را گوناگون و از جمله ۶۸۷ ق دانسته‌اند. محل تولّد او، قصبهٔ شبستر در نزدیکی شهر تبریز است. وی به عرفان نظری واقف و به فتوحات مکیه و فصوص‌الحکم ابن عربی احاطه داشت. به سبب جامعیتی که شیخ شبستری در علوم معقول و منقول کسب کرده بود به زودی شهرت و مرجعیت یافته با مشاهیر عصر خود ارتباط برقرار نمود. او سفرهایی به شهرهای ایران و خارج از ایران کرده بود. چندی نیز در کرمان ساکن شد و در آن جا بود که ازدواج نمود و اولاد و احفادش در آن سامان باقی ماندند و طایفه‌ای به نام خواجگان را بنا نهادند. در تاریخ وفات شیخ اختلاف نظر وجود دارد و عدّه‌ای سال ۷۱۷ و عدّه‌ای دیگر ۷۱۹ و بعضی ۷۲۰ و ۷۲۵ را تاریخ فوت او بیان کرده‌اند که در این میان تاریخ ۷۲۰ه. ق صحیح‌تر و مقبول‌تر است و حتّی بر سنگ مزار او نیز ثبت شده‌است و در آن جا ذکر شده که او در زمان وفات سی و سه ساله بوده‌است. مقبرهٔ شیخ در قصبه شبستر باقی و زیارتگاه اهل دل است و او در آن مقبره در کنار استادش شیخ بهاءالدین یعقوب در خاک آرمیده‌است. آثار آثار وی را می‌توان به دو دسته شعر و نثر بخش کرد: آثار شعر شامل گلشن راز، کنز الحقایق، منهاج العابدین (ترجمهٔ کتابی با همین نام منسوب به غزالی شامل ۹۹۳ بیت) و آثار نثرش شامل حقّ‌الیقین، مرآهالمحقّقین و شاهد (یا شاهدنامه) است. از آثار دیگر وی می‌توان به سعادت نامه[۱] ترجمه منهاج العابدین (امام محمد غزالی)، جام جهان‌نما، رساله احدیّت و شرح و تفسیر اسماءالله تعالی اشاره کرد. گلشن راز مقالهٔ اصلی: گلشن راز مثنوی گلشن راز مهم‌ترین و مشهورترین اثر منظوم محمود شبستری است که در بردارندهٔ اندیشه‌های عرفانی وی و حدود هزار بیت می‌باشد. با وجود حجم اندکش، این کتاب یکی از یادگارهای پرارزش و بلندنام ادبیات عرفانی کهن فارسی است، که در آن بیان مفاهیم صوفیانه با شور، شوق، و روانی ویژه‌ای همراه گردیده‌است. مطابق شیوهٔ معمول عطار و مولانا، در این‌جا نیز، از حکایات و تمثیلات برای بیان و عرضهٔ موثّر معانی عرفانی و حکمی استفاده شده‌است. شبستری این مثنوی را در پاسخ به پرسش‌های امیر حسینی هروی سروده‌است. در هفدهم ماه شوال سال ۷۱۷ فرستاده‌ای از خراسان مشکلات و مسائل مربوط به فهم و تبیین پاره‌ای از رموز و اشارات عرفانی را در قالب نامه‌ای منظوم در مجلسی با حضور شبستری می‌خواند. این اثر تا کنون به دفعات چاپ گردیده‌است. یکی از موثق‌ترین نسخه‌های چاپ شده به کوشش دکتر جواد نوربخش می‌باشد که براساس ۸ نسخه خطی و ۲ نسخه چاپی معتبر تصحیح و منتشر گردیده‌است. این کتاب، تا کنون، به زبان‌های ترکی، آلمانی، فرانسوی، انگلیسی، و نیز اردو ترجمه شده‌است. عارفانی شروح مفصلی بر «گلشن راز» نگاشته‌اند از جمله: منظومه غنچه باز در شرح گلشن راز میرابوالفضل عنقای طالقانی عارف قرن سیزدهم هجری شرح کمال الدین حسینی اردبیلی (الهی) معاصر شاه اسماعیل اول نسایم گلشن از شاه داعی الی الله شرح لاهیجی از محمد بن یحیی لاهیجی شرح مظفرالدین علی شیرازی شرح منسوب به عبدالرحمن جامی شرح ادریس بن حسام الدین بدیعی شرح شیخ بابا نعمت‌الله بن محمود نخجوانی شرح حاج میرزا ابراهیم شریعتمدار سبزواری شرح قاضی میر حسین یزدی شرح منظوم اسیری شرح حسام الدین علی بدلیسی (پدر ادریس بدلیسی نویسندهٔ کتاب هشت بهشت) حدیقه الراز در شرح گلشن راز دکتر پیام طیبی زاده