اساس الاقتباس

اساس الاقتباس , از نصیر الدین محمد ابن حسن طوسی شامل یک دوره منطق که به زبان پارسی نوشته شده است.

این کتاب گرانبها که در حد خود بی مثل و نظیر است پس از کتاب منطق شفاء شیخ الرئیس ابو علی سینا بهترین و جامع ترین کتابی است که در فن منطق تالیف شده و شاید از ابتدا ترجمه و نقل علوم عقلی از یونانی تا کنون کتابی به تحقیق و بسط و جامعیت مانند این کتاب در این علم به زبان فارسی تالیفی نشده باشد. اساس الاقتباس کتابی است در علم منطق، این کتاب پس از منطق شفا بزرگترین و مهمترین کتابی است که در این علم تالیف شده است. تاریخ تالیف این کتاب چنانکه در آخر اغلب نسخ خطی این کتاب ذکر شده سال ۶۴۳ است و بنابراین تالیف این کتاب پس از تالیف اخلاق ناصری و پیش از تالیف شرح اشارات بوده است . این کتاب به زبان فارسی تالیف گردیده و آن را رکن الدین به عربی ترجمه کرده است.
وجه تسمیه این کتاب به اساس الاقتباس به درستی معلوم نیست و شاید از آن روی که این کتاب در فن منطق است و منطق هم اساس اقتباس علوم می باشد خواجه این نام را برای کتاب مناسب دیده و تالیف خود را بدین نام نامیده است .
خواجه در تالیف این کتاب بر روش کتاب منطق شفا، آن را به ۹ بخش تنظیم کرده و هر یک را مقاله نامیده که هر مقاله آن به چند فن و هر فن به چند فصل منقسم شده است که عبارتند از:
مقاله اول در مدخل منطق که آن را به یونانی ایساغوجی خوانند . شامل ۴ فن به شرح زیر است :
۱. در مباحث الفاظ (۳ فصل)
۲. در مباحث کلی و جزوی (۴ فصل)
۳. در مباحث ذاتی و عرضی (۴ فصل)
۴. در مباحث کلیات خمسه (۵ فصل)

مقاله دوم در مقولات عشر که آن را به یونانی قاطیغوریاس نامند . شامل ۹ فصل به شرح زیر است :
۱. ابتدا سخن در مقولات
۲. در معرفت موضوع که اسم هر جوهر و عرض بی آن متصور نشود
۳. در تعریف جوهر و بیان انواع او و فرق میان جوهر و عرض
۴. در تعریف کمیت و بیان انواع و اقسام او
۵. در معرفت کیفیت و بیان انواعش
۶. در معرفت مقوله مضاف و انواعش
۷. در شش مقوله باقی
۸. در معرفت اقسام تقابل
۹. در اقسام تقدم و تاخر و معیت

مقاله سوم در اقوال جازمه که آن را به یونانی آنالوطیقای دوم یا ابودقطیقا و یا باری ارمیناس نامند . شامل دو فن به شرح زیر است :
۱. در معرفت اقوال جازمه و احوال انواع و اصناف قضایا (۱۶ فصل)
۲. در جهات قضایا و اعتبار آن در ابواب تناقض و عکس آنچه تعلق به آن دارد. (۱۱ فصل)

مقاله چهارم در در علم قیاس که آن را به یونانی آنالوطیقای اول خوانند . شامل دو فن به شرح زیر است :
۱. فن اول در قیاس و آن دو قسم است :
- قسم اول در تعریف قیاس و اقسامش و بیان قیاسات حملی (۱۰ فصل)
- قسم دوم در قیاسات شرطی اقترانی و استثنائی (۸ فصل)
۲. فن دوم در لواحق و عوارض قیاس و ذکر تالیفاتی که شبیه بود به قیاس (۱۲ فصل )

مقاله پنجم در برهان که آنرا به یونانی آنالوطیقای دوم یا ابودقطیقا نامند . مشتمل بر دو فن :
۱. فن اول در برهان ( در کیفیت اکتساب تصدیقات یقینی به برهان ؛ ۱۸ فصل )
۲. فن دوم در حد ( در کیفیت اکتساب تصورات تام به حد؛ ۱۲ فصل )

مقاله ششم در جدل که آنرا به یونانی طوبیقا خوانند. مشتمل بر ۳ فن :
۱. فن اول در مقدمات (۵ فصل)
۲. فن دوم در مواضع (۶ فصل)
۳. فن سوم در وصایا (۳ فصل)

مقاله هفتم در مغالطه که آنرا به یونانی سوفسطیقا خوانند . شامل سه فصل :
۱. در بیان تبکیت مغالطی و ذکر صناعت مغالطه و منفعت آن
۲. در حصر اسباب غلط و مغالطه که داخل بود در نفس تبکیت
۳. در بیان اسباب مغالطه از امور خارجی و ذکر آنچه مسائل و مجیب را در این صناعت نافع بود .

مقاله هشتم در خطابه که آنرا به یونانی ریطوریقا خوانند . شامل ۳ فن :
۱. فن اول در اصول و قواعد خطابت (۴ فصل)
۲. فن دوم در اعداد انواع (۸ فصل)
۳. فن سوم در توابع و آنچه بر آن ماند (۴ فصل)

مقاله نهم در شعر که آنرا به یونانی بوطیقا خوانند . شامل ۳ فصل :
۱. در اشاره به ماهیت و منفعت شعر و آنچه به آن تعلق دارد.
۲. در تحقیق تخییل و محاکات و بیان وجوه استعمال آن
۳. در احوال الفاظ و اشاره به صفتهای شعری بر سبیل اجمال