اساس الاقتباس

مصحح: عزیزالله علیزاده

اساس الاقتباس , از نصیر الدین محمد ابن حسن طوسى شامل یک دوره منطق که به زبان پارسی نوشته شده است.

۵۸۴ صفحه

این کتاب گرانبها که در حد خود بی مثل و نظیر است پس از کتاب منطق شفاء شیخ الرئیس ابو علی سینا بهترین و جامع ترین کتابی است که در فن منطق تألیف شده و شاید از ابتدا ترجمه و نقل علوم عقلی از یونانی تا کنون کتابی به تحقیق و بسط و جامعیت مانند این کتاب در این علم به زبان فارسی تألیفی نشده باشد. اساس الاقتباس کتابی است در علم منطق، این کتاب پس از منطق شفا بزرگترین و مهمترین کتابی است که در این علم تالیف شده است. تاریخ تالیف این کتاب چنانکه در آخر اغلب نسخ خطی این کتاب ذکر شده سال 643 است و بنابراین تالیف این کتاب پس از تالیف اخلاق ناصری و پیش از تالیف شرح اشارات بوده است . این کتاب به زبان فارسی تالیف گردیده و آن را رکن الدین به عربی ترجمه کرده است.
وجه تسمیه این کتاب به اساس الاقتباس به درستی معلوم نیست و شاید از آن روی که این کتاب در فن منطق است و منطق هم اساس اقتباس علوم می باشد خواجه این نام را برای کتاب مناسب دیده و تالیف خود را بدین نام نامیده است .
خواجه در تالیف این کتاب بر روش کتاب منطق شفا، آن را به 9 بخش تنظیم کرده و هر یک را مقاله نامیده که هر مقاله آن به چند فن و هر فن به چند فصل منقسم شده است که عبارتند از:
مقاله اول در مدخل منطق که آن را به یونانی ایساغوجی خوانند . شامل 4 فن به شرح زیر است :
1. در مباحث الفاظ (3 فصل)
2. در مباحث کلی و جزوی (4 فصل)
3. در مباحث ذاتی و عرضی (4 فصل)
4. در مباحث کلیات خمسه (5 فصل)

مقاله دوم در مقولات عشر که آن را به یونانی قاطیغوریاس نامند . شامل 9 فصل به شرح زیر است :
1. ابتدا سخن در مقولات
2. در معرفت موضوع که اسم هر جوهر و عرض بی آن متصور نشود
3. در تعریف جوهر و بیان انواع او و فرق میان جوهر و عرض
4. در تعریف کمیت و بیان انواع و اقسام او
5. در معرفت کیفیت و بیان انواعش
6. در معرفت مقوله مضاف و انواعش
7. در شش مقوله باقی
8. در معرفت اقسام تقابل
9. در اقسام تقدم و تأخر و معیت

مقاله سوم در اقوال جازمه که آن را به یونانی آنالوطیقای دوم یا ابودقطیقا و یا باری ارمیناس نامند . شامل دو فن به شرح زیر است :
1. در معرفت اقوال جازمه و احوال انواع و اصناف قضایا (16 فصل)
2. در جهات قضایا و اعتبار آن در ابواب تناقض و عکس آنچه تعلق به آن دارد. (11 فصل)

مقاله چهارم در در علم قیاس که آن را به یونانی آنالوطیقای اول خوانند . شامل دو فن به شرح زیر است :
1. فن اول در قیاس و آن دو قسم است :
- قسم اول در تعریف قیاس و اقسامش و بیان قیاسات حملی (10 فصل)
- قسم دوم در قیاسات شرطی اقترانی و استثنائی (8 فصل)
2. فن دوم در لواحق و عوارض قیاس و ذکر تالیفاتی که شبیه بود به قیاس (12 فصل )

مقاله پنجم در برهان که آنرا به یونانی آنالوطیقای دوم یا ابودقطیقا نامند . مشتمل بر دو فن :
1. فن اول در برهان ( در کیفیت اکتساب تصدیقات یقینی به برهان ؛ 18 فصل )
2. فن دوم در حد ( در کیفیت اکتساب تصورات تام به حد؛ 12 فصل )

مقاله ششم در جدل که آنرا به یونانی طوبیقا خوانند. مشتمل بر 3 فن :
1. فن اول در مقدمات (5 فصل)
2. فن دوم در مواضع (6 فصل)
3. فن سوم در وصایا (3 فصل)

مقاله هفتم در مغالطه که آنرا به یونانی سوفسطیقا خوانند . شامل سه فصل :
1. در بیان تبکیت مغالطی و ذکر صناعت مغالطه و منفعت آن
2. در حصر اسباب غلط و مغالطه که داخل بود در نفس تبکیت
3. در بیان اسباب مغالطه از امور خارجی و ذکر آنچه مسائل و مجیب را در این صناعت نافع بود .

مقاله هشتم در خطابه که آنرا به یونانی ریطوریقا خوانند . شامل 3 فن :
1. فن اول در اصول و قواعد خطابت (4 فصل)
2. فن دوم در اعداد انواع (8 فصل)
3. فن سوم در توابع و آنچه بر آن ماند (4 فصل)

مقاله نهم در شعر که آنرا به یونانی بوطیقا خوانند . شامل 3 فصل :
1. در اشاره به ماهیت و منفعت شعر و آنچه به آن تعلق دارد.
2. در تحقیق تخییل و محاکات و بیان وجوه استعمال آن
3. در احوال الفاظ و اشاره به صفتهای شعری بر سبیل اجمال