المصباح فی التصوف

با مقدمه: نجیب مایل هروی

«المصباح فی التصوف»، به زبان عربی، اثر سعد الدین حمویه است که در تاویل دقایق و معارف عرفانی نگاشته شده است.
کتاب، در مجموع، شامل  ۵۲  مصباح است.

گزارش محتوا
پاره ‏ای از مطالب کتاب:  ۱ . نقطه، بر سه گونه است: اسودیه، بیاضیّه و احمریّه. اسودیّه، اشاره به ذات است و بیاضیه، به صفات و احمریّه، به خلق؛  ۲ . حروف، دارای تحوّلات مختلفی است؛  ۳ . همه حروف از الف پیدا شدند و الف، در همه حروف، موجود است و حروف، همه، مَظْهر الف هستند و او مُظْهر همه. الف، سرّ استقامت در کلّ اشیاء است؛  ۴ . «خای» خضر، اشاره است به خط استواء که آن را قول نباشد و«ظاء»، اشاره است به ضبط کل اشیای مختلفه و«راء»، اشاره است به ربط کل امور؛  ۵ . چون خضر به حقیقت مواصلت رسیده، لذا از تعینات جهات بیرون رفته است؛  ۶ . «طای» طین، اشاره است به طلوع و«نون»، به نزول و«یاء»، به یقین که واقع است میان طلوع و نزول؛  ۷ . «قاف» قلم، اشاره است به قلم و«لام»، به لوح و«میم»، به ملکوت صفات؛  ۸ . «یای» یقین، اشاره است به حی و«قاف»، به قیّوم و«یای» آخرین، به ینبوع حکمت و«نون»، به نبوت؛  ۹ . «الف» اللّه، اشاره است به ابتدای کلّ اشیاء و«هاء»، به انتهای کل اشیاء و«لام»، اشاره است به جلال؛  ۱۰ . هیچ حجابی در راه خداوند سبحان، ماورای هوا نیست و در ملک خدا، هیچ کسی و هیچ چیزی با خدا جز هوا مقابله نکرده است؛  ۱۱ . حور عکس روح است؛  ۱۲ . شجر طوبی، عالم عقل اکبر است که ثمره‏ی آن علم است و فهم و فضیلت؛  ۱۳ . نقطه، دو است: صغری و کبری؛ صغری، واسطه وجود انسانی شد و کبری، واسطه‏ی وجود اعیان گشت؛  ۱۴ . فساد دل، از پر خوردن است و صلاح آن، از کم خوردن و آهسته خوردن است؛  ۱۵ . روح، صورت استوای رحمان است و محلّ تمییز صفات خدا در انسان است و دارای هفت مرتبه است که عبارتند از: روح قدس، روح امین، روح اللّه، روح امر، روح تایید، روح ملکی، روح قایم؛  ۱۶ . عقل، دارای ده مرتبه است و آن، عقل است و لبّ و نُهیَه و حجر و حصاه و معقول و عقل قامع و عقل مرآتی و عقل فانی؛  ۱۷ . نفس، صورت فوقیّت خدا و مرتبه‏ی دوم ذات است، چنان‏که روح، صورت استوا است و عقل، صورت احاطت و قلب، صورت تجمع همه؛  ۱۸ . ایمان، در دل، بر چهار رکن صدق، اخلاص، توکلّ و رضا نهاده شده است، همان‏طوری‏که اسلام، بر چهار رکن حج و زکات و صوم و صلات نهاده شده است؛  ۱۹ . در هر یک از عبادات، سرّی نهفته است؛ مثلا وقتی انسان روزه می‏گیرد، عنصر ناری او ظاهر می‏شود و یکی از حمله‏ی عرش، به نام جبرئیل بر او نازل شده و او قلب وی می‏شود؛  ۲۰ . هر گاه حجاب کبر و حسد و حرص و امل برخیزد، نواظر پدید می‏آید و در نواظر، ملک فردیّت و وحدت و صمدیّت و تنزیه و تقدیس ظاهر می‏شود؛  ۲۱ . شمس، صورت عقل اکبر است؛  ۲۲ . محمد و احمد دو اسمند به یک مسمّی ظاهر گشته‏اند، در اول زمان، به اسم محمّدی پیدا گشت و مردم را از دنیا به عقبی دعوت کرد و در آخر زمان، به اسم احمدی پیدا شده و مردم را از عقبی به مولی دعوت می‏نماید؛  ۲۳ . خاتم انبیا و خاتم اولیا، از یک صنعند و منشاشان یکی است؛  ۲۴ . چشم ابلیس، جسم آدم دید، نه جوهر آدم. او، مغرور به نفس خود و مسرور به طاعت بی‏جان خود بود، لذا از مقام قرب محروم گشت؛  ۲۵ . معنی لعنت، بُعْد باشد و بُعْد، آن است که چشم او جسم را بیند و از دیدن جان محروم باشد؛  ۲۶ . حقیقت عدم، عدم ادراک است وگرنه، همه، وجود است و عدم، خود نیست و«نیست» را چگونه وجود باشد؛  ۲۶ . شیخ را شمال، همچون یمین است و تحت، همچون فوق؛  ۲۷ . سرمد بحر وحدت، دائما در تلاطم است و موج برمی‏آورد و از هر موجی، فوجی پیدا می‏شود؛  ۲۸ . رحمت عام، ریح است و ماء و نار و تراب و شامل ظواهر همه اشیاست و باطن این چهار عنصر، چهار جوهرند که آنها واسطه‏ی مدار و قرار حقیقت انسانی هستند؛  ۲۹ . ذات، مرتبه‏ی دوم وجود است، چنان‏که نفس، مرتبه‏ی دوم ذات است و به اشکال علویات و سفلیات، شکل گرفته است؛  ۳۰ . سالک راه حقّ، چون قصد خانه‏ی حقیقی کند، باید روی به حقیقت حجاز کند و پشت بر عالم مجاز آورد و به سخن هر دلیلی علیل ذلیل در چاه نرود؛  ۳۱ . شب قدر بسیط روز سرّ وحدت است بر شب کثرت و شب کثرت صورت تفرقه جمعیّت و وحدت است؛  ۳۲ . در عالم انسان، شب و روز، عبارت است از خفاء و ظهور و ظلمت و نور و تفصیل و اجمال و علم و جهل؛  ۳۳ . منصوب، حامل قرآن است، چنان‏که محبوب، حامل فرقان است؛ آنچه متصل است به روح نبی، آن را قرآن و آنچه به روح ولی مربوط است، فرقان خوانند؛  ۳۴ . چون ساعت قیامت فرامی‏رسد، مرده‏دلان از بوی جان جان‏ها زنده شوند و سر از خاک طبیعت برآورند و اراضی نفوس، در حرکت آید و هر چه دارد از کنوز معارف و معانی، همه از غیب جنان به شهادت لسان آورد؛  ۳۵ . همه‏ی موجودات در غیب غیوب علم قدیم، موجود بودند؛  ۳۶ . آن ملکی که زمین را برداشته است، عبارت است از قوّت قدیمه‏ی ازلی؛  ۳۷ . ملک، عبارت است از نفس نبوّت در عین و بنای عظیم هم اوست و از روی حروف«میم» ملک، مکتوب است و مراد و«لام»، لوح معاد و«کاف»، کنه کلام ربّ عباد؛  ۳۸ . حجر، نام عقل اکبر است و«حای» آن، به حیات و«جیم»، به تجلیه‏ی سبحانی و«راء»، به ربّ الارباب اشاره است؛  ۳۹ . آنکه قایمه عرش بر ثری است، عرش معدن علم حقّ است و اشارت است به علم روحی و شهادت؛  ۴۰ . شین«شجر»، اشاره است به شهادت و«جیم»، به جنّت جمال وجه و«راء»، به رضوان اکبر و«سه نقطه‏ی شین»، اشاره است به روح اللّه و روح القدس و روح الامین؛  ۴۱ . قوّت، چیزی را از عدم بیرون آورده و آن را جسمانی می‏کند و می‏راند تا منتهای بَدْو؛  ۴۲ . حقیقت عصا، علم مطلق است؛  ۴۳ . عدل، آن است که علم را آیینه‏ی جمال جلال باکمال سازی تا محل عکس نفس لاهوت باشد؛  ۴۴ . کلام، در مقام تلوین است و رویت، در مقام تمکین؛  ۴۵ . بدان که منکر و نکیر که در قبر قالب انسان در سوالند و جواب، سوال، صورت منکر است و نکیر و جواب، صورت مبشر است و بشیر؛  ۴۶ . روح، سه حرف است: «را» است و«واو» و«حا»؛ «حا»، تقدیر حقیقت اوست در حروف و الواح، «را»، تقدیر رجوع اوست از خلق به حق در رسل و ملایکه و انبیا و«واو»، تقدیر وجود است در وجود ولایت؛  ۴۷ . عقل، از روی ترکیب حروف، اشاره است به عقل و قدرت و ارادت و هم‏چنین اشاره است به عدل و قول و فعل؛  ۴۸ . «قاف» قلب، قوّت است و قدرت و قرار، «لام» آن، لقاء و لبّ و حول و«بای» آن، برّ است و بار و بحر معانی و درر اسرار؛  ۴۹ . ملائکه، در کسوت طیر ابابیل، اصحاب فیل را، {/«کعصف ماکول»/} گردانیدند و بیت اللّه، محروس و محفوظ و مصون ماند؛  ۵۰ . محمد(ص)، هم‏چنان‏که از روی باطن، معنی بود در ملائکه، از روی ظاهر، معنی است در همه خلایق؛  ۵۱ . «الف»، مرکّب از سه نقطه است و آن، اشاره است به سمع و بصر و علم؛  ۵۲ . انبیا، خلق را از دنیا به عقبی می‏خوانند و اولیا، از عقبی به مولی.