المعجم فی آثار ملوک العجم

پس از حمله وحشیانه مغول و ویران شدن شهرها، با آنکه شیرازه امور از هم گسیخت اما به اتفاق آرای محققان تاریخ نویسی به اوج رواج خود رسید. در دوره ایلخانان در زمانی کوتاه عظیم‌ترین و مهم‌ترین آثار تاریخی عرضه شده است. یکی از مورخان و شاعران این عهد شرف‌الدین فضل‌الله قزوینی است که در بحبوحه اقتدار مغولان، در ۶۶۰ ه در قزوین به دنیا آمد و در دستگاه وزرای ایرانی عهد ایلخانان بوده است. وی در سال ۶۸۴ ه که در خدمت اتابک نصرت‌الدین بود کتابی با نام او تالیف کرد و آن را المعجم فی آثار ملوک العجم نامیده است که امروزه به اختصار تاریخ عجم خوانده می‌شود. این کتاب شامل تاریخ ایران از زمان کیومرث تا انوشیروان ساسانی است. این کتاب نمونه‌ای از عبارت‌پردازی و مغلق‌نویسی منشیانه است و به نظر برخی محققان در این باب از تاریخ وصاف هم افراطی‌تر است. مرحوم بهار معتقد است که شرف‌الدین فضل‌الله نه تنها نام کتاب خود را از کتاب المعجم فی معاییر اشعار العجم شمس‌الدین محمد قیس رازی برداشته، بلکه الفاظ و عباراتی نیز از آن کتاب اقتباس کرده که قابل اغماض نیست. تاریخ معجم در ایران و هند تاکنون دوازده بار چاپ شده است. به هر حال تاریخ معجم روزگاری در دانشگاههای هندوستان کتاب "نصاب" بوده، آن را در مکتب‌خانه‌ها به عنوان کتاب درسی می‌خواندند.