سید اسماعیل جرجانی
(0421 - 0515 هـ.خ)
پزشک
مشخصات:
نام واقعی:
زینالدین ابوالفضائل اسماعیل بن حسین جرجانی
تاریخ تولد:
0421/00/00 خورشیدی
تاریخ درگذشت:
0515/00/00 خورشیدی (94 سالگی)
محل تولد:
گرگان
جنسیت:
مرد
ژانر:
زندگینامه
زینالدین ابوالفضائل اسماعیل بن حسین جرجانی معروف به سید اسماعیل پزشکی ایرانی بود که به عربی و فارسی مینوشت. اهمیّت آثار سیّد اسماعیل جرجانی در این است که پس از چند سده که مجموعههای بزرگ پزشکی همچون کامل الصّناعه علی بن عبّاس مجوسی اهوازی و الحاوی و المنصوری محمّد بن زکریّای رازی و قانون ابن سینا به زبان عربی در دسترس جویندگان علم پزشکی بود آثار جرجانی با زبان فارسی جلوهای خاص به خود گرفت و آنان که عربی نمیدانستند به آسانی میتوانستند از این آثار بهرهمند گردند. جرجانی برای اینکه امر را بر جویندگان علم دشوار نسازد کوشید تا اصطلاحات عربی را هم همپایه مصطلحات فارسی در آثار خود بیاورد و در آغاز ذخیره تصریح میکند به اینکه: «اگرچه این خدمت به پارسی ساخته آمده است لفظهای تازی که معروف است و بیشتر مردمان معنی آن دانند و بتازی گفتن سبکتر باشد آن لفظ هم بتازی یاد کرده آمد تا از تکلّف دورتر باشد و بر زبانها روانتر». برای او القاب و کنیههای متفاوتی ذکر کردهاند: زین الدین، شرف الدین، ابوابراهیم، ابوالفتح، ابوالفضائل، الامیر السید الامام، علوی حسینی، سپاهانی گرگانی، و طبیب علوی. متاسفانه دربارهٔ سیر زندگی او آگاهی چندانی در دست نیست. برخی محل تولد وی را به اشتباه گرگانج دانستهاند در حالی که محل تولد وی باید گرگان (جرجان) باشد چرا که زبان خوارزمی که در گرگانج آن دروان رایج بود با زبان فارسی که در کتاب ذخیره به کار رفته فاصله بسیاری دارد. از طرف دیگر در همان دوران جرجان در ادبیات با همین عنوان شهره بود و نام گرگانج در آثار آن دوران چندان مرسوم نبود. بطور مثال در همین دوران عبدالقاهر بن عبدالرحمان ابوبکر جرجانی (۴۰۵/ ۱۰۱۴ –۴۷۴ق/ ۱۰۸۱ق) زبانشناس و ادیب (در زبان عربی) ایرانی می زیسته که او هم متولد جرجان (گرگان) بوده و یا علی بن محمد استرآبادی (۷۴۰-۸۱۶ق)، معروف به میر سید شریف جرجانی، از نامداران علم کلام، حکمت و ادب و منطق و از عالمان پرآوازه سده هشتم هجری که دو نام متفاوت او یعنی جرجانی و استر آبادی نیز رواج این ام را مشخص می سازد و هیچ کس او را مرتبط با گرگانج در خوارزم نمی داند. همچنین او خود در مقدمه ذخیره خوارزمشاهی از ورود خویش به دربار خوارزم در ۵۰۴ ق یاد کرده است و مشخص است که از شهری دیگر به شهر خوارزم سفر کرده است. و در مقدمه ویرایش عربی ذخیره سن خود را هنگام نگارش آن کتاب ۷۰ سال گفته است، میتوان تولد وی را در ۴۳۴ ق، یا اندکی پس از آن دانست. او احتمالاً مقدمات طب را در گرگان فراگرفت، برخی از محققان او را از شاگردان ابن ابی صادق نیشابوری دانستهاند؛ حال آن که جرجانی در ذخیره تنها از ابن ابی صادق نقل کردهاست و از عبارت او پیداست که ابن ابی صادق را شخصاً نمیشناخته است. وی رسالهٔ طبی مفصلی به فارسی نوشت به نام ذخیره خوارزمشاهی، که احتمالاً اندکی پس از ۱۱۱۰میلادی، برای قطبالدین محمد (پادشاهیاش از ۱۰۹۷ تا ۱۱۲۷میلادی)، تالیف شدهاست. احتمالاً این نخستین دائرهالمعارف طبی بود که به جای عربی به فارسی نوشته میشد و از کتب پایه و جامع در پزشکی سنتی امروز است. ذخیره شامل قریب ۷۵۰۰۰۰ واژه، در نه کتاب (۷۵ باب، ۱۱۰۷ فصل) است، و کتاب دهمی به نام کتاب قرابادین بعداً بدان ضمیمه شدهاست. برای جانشین قطبالدین، اتسز (پادشاهیاش از ۱۱۲۷ تا ۱۱۵۶میلادی)، رساله دیگری نوشت به نام اَغراض الطب که (بیشتر براساس ذخیره بود) و در حدود ۱۱۲۷–۱۱۳۵میلادی، به اتمام رسید. خلاصهای از ذخیره را مترجم ناشناسی به عبری ترجمه کرد. این امر بسیار مهم است، چون از آثار طبی فارسی عملاً هیچ ترجمهٔ دیگری به عبری وجود ندارد. مشخص نیست سایر آثار جرجانی ابتدا به فارسی نوشته شده، یا عربی یا به هر دو زبان یا به چه زبانی. در زیر نام و مشخصات چند اثر دیگر وی ذکر شدهاست: التذکره االاشرفیه فیالصناعه الطبیه: مجموعهای است طبی که آن را به علاءالدین پسر ایل ارسلان اهدا کرد. خفی علایی: در ۱۱۱۳میلادی، خلاصه فشردهای از التذکره را در دو کتاب تکمیل کرد و آن را خفی علایی نام نهاد. المُنَبٍه: یک رساله فلسفی که در آن پوچی تمایلات دنیوی را بیان کردهاست. الاغراض الطبیه و المباحث العلائیه یادگار، در دانش پزشکی و داروسازی
بیشتر
آخرین دیدگاهها