فریدون شایان

(1321 - 1400 هـ.خ)

فریدون شایان، نویسنده، مترجم و پژوهشگر پرکار و نام آشنا برای هزاران نفر از فعالان اجتماعی نسل دهه چهل و پنجاه خورشیدی، است. این پژوهشگر و اندیشمند حوزه فلسفه، در سال ۱۳۲۱ خورشیدی (۱۹۴۲ میلادی) در تهران زاده شد و تحصیلات دبیرستانی خود را در دبیرستان دارالفنون تهران پشت سر گذاشت. سپس در رشته فلسفه در تهران و فرانسه ادامه تحصیل داد. او نویسنده و پژوهشگری پرکار بود. به طوری که با وجود حبس در زندان در سنین جوانی، و سپس ترک ناگزیر ایران در دهه ۶۰، آثار متعددی از خود در زمینه تاریخ، فلسفه، جامعه‌شناسی و نمایشنامه برجای گذاشت. فریدون شایان فعالیت پژوهشی را خیلی زود و از نوجوانی آغاز کرد. سال ۱۳۴۰، تنها ۱۹ سال داشت که کتاب "مبارزات طبقاتی" را منتشر کرد. بدین ترتیب تا انقلاب سال ۵۷، دو کتاب دیگر نیز روانه بازار کتاب کرد: "سیری در تاریخ ایران باستان" و "از میمون تا انسان" که هر دو در سال ۱۳۵۱ منتشر شدند و مورد استقبال مخاطب قرار گرفتند. "سیری در تاریخ ایران باستان" تا سال ۵۶ به چاپ سوم رسید، و "از میمون تا انسان" به چاپ پنجم. فریدون شایان در کتاب "از میمون تا انسان"، به تئوری داروین پرداخته و معتقد بود انسان محصول تکامل پستانداران است. این کتاب سبب شد تا نام او در فضای سیاسی و فعالان چپ دهه ۵۰ خورشیدی و سال‌های اول انقلاب، تبدیل به نامی آشنا شود. به عبارتی دیگر، کمتر فعال چپ آن زمان را فارغ از گرایش و تعلقات سیاسی می‌توانیم پیدا کنیم که کتاب‌های آن دوره فریدون شایان را نخوانده باشد. رضا طالبی، فعال سیاسی در تایید این نکته می‌گوید: "این کتاب از جمله آثار مورد توجه علاقه‌مندان به اندیشه‌های چپ در دهه ۵۰ بود؛ نسلی که انقلاب ۵۷ را رقم زد و لازم هست با توجه به زمان و موقعیت انتشار آن مورد نقد و بررسی قرار بگیرد." فریدون شایان در دهه پنجاه خورشیدی به‌دلیل اندیشه‌های مارکسیستی، کتابخوانی و سپس محتوای دو کتاب "از میمون تا انسان" و "سیری در تاریخ ایران باستان" به زندان افتاد. فریدون شایان پس از خروج از زندان، در کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان فعالیت‌ها و سخنرانی‌هایی داشت. او در این مسیر، برای آشنایی نوجوانان با فلسفه، شروع به نگارش کتابی کرد که پس از انقلاب در سال ۱۳۵۹ تحت عنوان "نگاهی به فلسفه" منتشر شد. این کتاب خیلی زود مورد استقبال مخاطب، یعنی نوجوانان علاقه‌مند به فلسفه قرار گرفت و طی یک سال به چاپ دوم رسید. به نظر می‌رسد ساده‌کردن مباحث فلسفی و در دسترس قرار دادن آنها برای طیف وسیع‌تری از مخاطبان علاقه‌مند، یکی از نکات مورد توجه فریدون شایان بوده است؛ گرایشی که بعدها نیز در کارنامه فعالیت این نویسنده و پژوهشگر خود را نشان می‌دهد. امیر جواهری در پیوند با همین نکته، درباره ساختار روایی کتاب «پنجره‌ای به حقیقت: مروری در اندیشه فلسفی» نوشته است: «فریدون از عمویش، سئوالاتی فلسفی می‌پرسد و عمو در پاسخ به سئوالات او در یک جمع فامیلی عده‌ای از جوانان مشتاق به دانستن راز هستی و جاودانگی را گرد می‌آورد و از سقراط و افلاطون، بودا، برهمن و زرتشت و. و عصاره‌ی اندیشه‌ی آنان، که هریک می‌خواهند جهان و هستی را با فلسفه‌ی خود، تعبیر کنند، سخن می‌راند. [.] این بحث فلسفی که ابتدا به صورت سئوال و جواب بین جوانان و عمو شروع شده بود، سرانجام به اظهار نظر همه شرکت‌کنندگان می‌انجامد.» فریدون شایان خلوت‌گزیده بود و به گفته دوستانش در حرف و سخن‌، گزینه گو. با این حال راحت و بی‌تکلف بود. ماری شایان خواهر فریدون شایان که در فرانسه زندگی می‌کند، می‌گوید که برادرش "بی‌اعتنا به مال دنیا بود و بسیار متواضع و فروتن، اما با ایمانی راسخ به آرمان‌های خودش". علاوه بر اینها حافظه خوبی هم داشت. مادرش فرانسوی بود. از این‌رو بر زبان فرانسه مسلط بود و با ادبیات فرانسه نیز آشنایی داشت. بر این اساس، در سال‌های پس از انقلاب تا زمانی که در ایران بود، فعالیت خود را بیشتر بر ترجمه متمرکز کرد. به طوری که در فاصله بین سال‌های ۱۳۵۸ تا ۶۸، دست کم ده کتاب فلسفی و تاریخی از زبان فرانسه به فارسی ترجمه و روانه بازار کتاب کرد؛ از نویسندگانی چون آ. ماکوولسکی که یکی از محققان برجسته در زمینه تاریخ منطق به شمار می‌آمد، تا بوریس گریگوریویچ کوزنتسوف، فیزیکدان، فیلسوف، مورخ و اقتصاددان که هر دو نیز اهل اتحاد جماهیر شوروی بودند. دیگر کتاب‌های فریدون شایان، در فاصله سال‌های ۱۳۵۸ تا ۶۸ اینها هستند: "فرانسه در عصر انقلاب‌ها انقلاب بزرگ" (ویکتورمویسی‌یویچ دالین)، "تاریخ عصر جدید: از انقلاب انگلستان تا کمون پاریس" (آ.آفیموف)، "کمونیسم و آزادی" (ر.کاسالاپف)، "اصول سوسیالیسم علمی" (ویتالی‌آرکادیویچ آفاناسیف، ماکارووا، ل میناایف)، "زیبایی‌شناسی علمی و مقوله‌های هنری" (آونر زایس)، "زندگی و آثار گالیله" (باریس‌گریگوریویچ کوزنتسوف)، "تاریخ منطق" (آ. ماکوولسکی)، "تاریخ فرانسه" (ویکتورمویسی‌یویچ دالین) و "تاریخ علم اخلاق - سیر تحول مفهوم اخلاق" (الک دروبینکی). پس از افزایش انسداد سیاسی در ایران و سرکوب فعالان سیاسی در دهه شصت، فریدون شایان در نیمه‌های این دهه از ایران خارج می‌شود و در سوئد ساکن می‌شود؛ در شهرهایی چون مالمو، گوتنبرگ و در نهایت استکهلم. او در این دوره هم دست از تحقیق و آموزش نمی‌کشد و بی‌وقفه به نگارش کتاب‌هایی درزمینه تاریخ، فلسفه و جامعه‌شناسی ادامه می‌دهد. در نخستین گام به گفته امیر جواهری، در دهه ۹۰ میلادی پروژه‌ای را برای دانشگاه امئو درشمال سوئد با هدف بررسی تاریخ این کشور به مدت دو سال پیش می‌برد. کتاب "سوئد در گذرگاه تاریخ" که در سال ۱۹۹۹ میلادی (۱۳۷۷ خورشیدی) در ۳۹۴ صفحه منتشر شد حاصل این پژوهش است. فریدون شایان کتاب‌های دیگری را نیز به طور متوالی طی سال‌های ۱۳۸۲ تا ۱۳۹۷(۲۰۰۳ تا ۲۰۱۸ میلادی) منتشر می‌کند: "عقل در تبعید: انسان در کشاکش آرمان و ابتذال" (همراه با جواد فولادی)، "از بهشت تا بهشت: مروری در اندیشه‌ی فلسفی"، "بروز تراژیک در پارادوکس‌های تاریخی"، "پنجره‌ای به حقیقت‌؛ مروری در اندیشه فلسفی"، "از سامان عقلی تا سامان هستی"، "سیر اندیشه در چند انگاره‌ی فلسفی"، "جدال در ابهام" و "فرهنگ فلسفی". در این میان کتاب "جدال در ابهام"، نمایشنامه است. ا نگاهی به کارنامه فعالیت‌های فریدون شایان می‌توان حدس زد که دغدغه نخست او چه در ایران چه در سوئد، نوشتن و پژوهش بوده است، اما او موازی با این فعالیت تدریس نیز می‌کرد و در سوئد به حلقه‌ای از ایرانیان علاقه‌مند به فلسفه و زیبایی‌شناسی هنر درس می‌داد. این کلاس‌ها در اتحادیه آموزشی کارگران سوئد ABF در استکهلم و پاتوق کتاب اندیشه در گوتنبرگ برگزار می‌شد. فریدون شایان حتی در زمانی که در استکهلم زندگی می‌کرد، برای تداوم کلاس‌های فلسفه، در بین استکهلم و گوتنبرگ در رفت و آمد بود. علاوه بر این‌ها با اینکه در دهه پایانی عمر خود رفته رفته از حیث توان جسمانی ضعیف می‌شد، اما از فعالیت‌های خود در زمینه‌های مورد علاقه‌اش نکاست و در سال ۲۰۱۲ میلادی در برنامه‌ای تحت عنوان "سیری در فلسفه" هر شنبه در رادیو همبستگی سوئد برای علاقه‌مندان این حوزه مطالعاتی سخن می‌گفت. به گفته ماری شایان، "او از تدریس لذت می‌برد. سعی می‌کرد دانسته‌هایش را به شاگردان و دیگران بیاموزد، و وقتی آنها یاد می‌گرفتند خیلی خوشحال می‌شد." فریدون شایان به ادبیات کلاسیک ایران علاقه‌مند بود. شایان در کارگاه‌های مربوط به نمایش و فیلم نیز فعال بود و در یک دهه آخر عمر خود این علاقه‌مندی را به طور منظم پیگیری می‌کرد. فریدون شایان در سال‌های آخر عمر به دلیل بیماری به سختی می‌توانست راه برود، اما با این حال دست از فعالیت‌های فرهنگی خود نکشید تا اینکه پاندمی کرونا او را خانه‌نشین کرد. او دو فرزند دختر به نام پانته‌آ و آتوسا دارد. فریدون شایان در روز ۳۱ دسامبر ۲۰۲۱ در بیمارستانی در استکهلم بر اثر کرونا درگذشت. منبع: بخش فارسی BBC