ایرج جهانشاهی

(1305 - 1370 هـ.خ)

جهانشاهی بنیان‌گذار و مدیر مسوول مجله‌های کمک آموزش پیک بود که در سال ۱۳۵۳ جایزه‌ی جهانی گسترش فرهنگی را به خود اختصاص دادند. او نخستین کتاب فارسی اول دبستان را به همکاری عباس سیاحی نوشت که تا چند سال پیش تدریس می‌شد. به علاوه، در زمینه آموزش بزرگسالان و انتشار کتاب‌های ویژه‌ی نوسوادان، خدمات شایانی به آموزش و پروش ایران کرد. ایرج جهانشاهی تحصیلات ابتدایی و متوسطه را در شهرهای ملایر و اهواز به پایان رساند و درجه‌ی لیسانس جغرافیا و تعلیم و تربیت را از دانشکده‌ی ادبیات و دانشسرای عالی دریافت کرد. در سال ۱۳۳۸ از موسسه تحقیقات و مطالعات اجتماعی دانشگاه تهران درجه‌ی فوق لیسانس گرفت و دوره‌ی یک‌ساله ای را نیز در رشته‌ی آموزش بزرگسالان در دانشگاه منچستر انگلستان گذراند. وی همچنین دوره‌های کوتاهی را در زمینه‌ی ادبیات کودکان در کشورهای آمریکا، پاکستان و تایلند به مطالعه پرداخت. جهانشاهی از سال ۱۳۲۴ در وزارت آموزش و پرورش به کار مشغول شد. او در دبیرستان‌های اهواز و سپس تنها دبیرستان مسجد سلیمان، به نام دانش، ادبیات، تاریخ، جغرافیا، شیمی و گاهی ریاضی درس می‌داد. در آن زمان شرکت نفت هنوز ملی نشده بود و از نظر مالی به دبیرستان دانش کمک می‌کرد. جهانشاهی برای تجهیز آزمایشگاه شیمی مقداری ابزار آزمایشگاهی و مواد شیمییایی تقاضا کرده بود که طی تابستان۱۳۲۹ به دبیرستان فرستاده شده بودند. در جریان مرتب کردن آزمایشگاه و جابه‌جایی یکی از شیشه‌های مخصوص نگهداری محلول‌های شیمیایی، ناگهان انفجاری رخ داد و فضای آزمایشگاه از گار آمونیاک پر شد. در نتیجه، چشم‌های جهانشاهی به شدت آسیب دید و چشم چپ او، که عصب آن بر اثر سقوط از بلندی در کودکی آسیب دیده بود. آسیب دیگری را متحمل شد. این چشم تا پایان عمر او را رنج می‌داد. از هجده سالگی همکاری با دو سه روزنامه با نام و بی نام را از راه خبرنگاری، نویسندگی، صفحه آرایی و غلط گیری چاپی، آغاز کرد . نخستین کتاب او به نام "گل های وحشی" در سال ۱ ۳۲۵ ، وقتی که نوزده ساله بود ، منتشر شد. آن کتاب شامل چند قطعه‌ی ادبی و یک داستان کوتاه بود. جهانشاهی از آن هنگام تا ۲۹ تیر ماه ۱۳۷۰ در یک عرصه اندیشید ، کار کرد و قلم زد : زبان فارسی و ادبیات کودکان و نوجوانان . بخشی از آثار او در این عرصه آفریده ذهن او، بخشی بازپرداخت و نوشته او و بخشی نیز به سرپرستی و ویراستاری او بوده است. از سال ۱۳۲۸ تا ۱۳۳۸ که جهانشاهی در فرهنگ خوزستان کار می کرد، فعالیت های پراکنده ای نیز در کار نوشتن داشت. انتشار "سالنامه فرهنگ خوزستان" و "سالنامه فرهنگ مسجد سلیمان" از کارهای این دوره اوست. پس از آن در تهران، هنگامی که معاون اداره کل آموزش بزرگسالان بود کتاب راهنمای خدمت درده را نوشت و از پایه گذاران تالیف نوشته هایی شد که بعد به صورت چهارده کتاب زیر عنوان بخوانیم و بنویسیم و بخوانیم و باسواد شویم برای پیکار با بی سوادی منتشرکرد. جهانشاهی در سال ۱۳۴۶ کار مهم دیگری را سامان بخشید آن نوشتن کتاب فارسی اول دبستان با همکاری عباس سیاحی بود. او درباره خط زمینه نظراتی داشت که به طور کامل با شیوه ی شادروان باغچه بان جور در نمی آمد. اما با حل اختلاف این دو صاحب نظر ، روشی در آموزش الفبای فارسی پدید آمد که تلفیقی از روش باغچه بان و جهانشاهی بود. این کتاب را برادرش، فریدون جهانشاهی که هنرمندی توانا و کارشناس چاپ است، به روشی تازه نوشت و تصویرسازی کرد. این کتاب تا چند سال پیش در دبستان‌ها تدریس می‌شد و در واقع ببش‌تر کسانی که خواندن و نوشتن را در دبستان آموخته‌اند، به خاندان جهانشاهی مدیون هستند. در سال ۱۳۴۳ مرکز تهیه ی خواندنی ها برای نوسوادان تاسیس شد. جهانشاهی از پایه گذاران این موسسه بود که چند سال بعد مرکز انتشارات آموزشی نام گرفت . از کارهای برجسته ی آن مرکز ، که او مدیر و مسئول آن بود ، انشار مجله های پیک بود. نخست پیک دانش آموز به شکل آزمایشی در دی ماه ۱۳۴۳ منتشر شد. پس از آن که این مجله با اقبال خوانندگان خردسالش مواجه شد ، به ترتیب پیک های دیگر تولد یافتند: پیک نوآموز ، پیک کودک ، پیک معلم ، پیک نوجوانان ، پیک جوانان . مجله های پیک تحول و بنیادی نو در آموزش کمک درسی بود. هنر جهانشاهی این بود که مطالب آموزنده، علمی و تربیتی را به صورتی شاد و زنده در اختیار کودکان و نوجوانان می گذاشت. مطالب مجله ها با دقت و وسواس فراهم می شد. این دقت و وسواس نه تنها در مضمون نوشته که در بیان آن نیز بود. جهانشاهی در زمینه سادگی و مفهوم بودن مطالب عقیده خاصی داشت. جهانشاهی تلاش می‌کرد واژه های کتاب های درسی هر گروه سنی ، مبنای مقال ه‌ها‌ی مجله های پیک باشد. او توصیه کرده بود واژه ها و ساختارهای سخن مجله ها باید طوری باشد که همه کودکان ایرانی ، از کرد و بلوچ و آذربایجانی بتوانند راحت و آسان از آن سر در بیاورند و در نتیجه زبان فارسی را که زبان مشترک و ملی همه ایرانیان است با علاقه و آرامش بیاموزند . . جهانشاهی از فوت و فن کار چاپ به خوبی آگاه بود. این آگاهی همراه با دقت نظر در مرکز انتشارات بر همه ی همکاران ش معلوم بود. از نخستین مرحله ی طرح مطالب تا آخری ن مرحله‌های آماده‌سازی و چاپ ، با دلسوزی بر کارها نظارت داشت. دقت نظر او سبب می شد که گاهی پس از چندین بار تصحیح مطالب وقتی که مجله برای امضای نهایی پیش او برده می شد با مروری دقیق یکی دو غلط چاپی بیابد که از زیر دست سردبیر در رفته بود . دوست و همکاری که خود را مردی ادیب و فرهنگ شناس است می گفت: من و معاونم با چهار چشم خود غلط ها را جا می انداختیم و جهانشاهی با نیم چشم خود آن ها را می گرفت ! جهانشاهی گذشته از آن که مدیر و مسئول همه مجله های پیک بود، سردبیری پیک نوآموز را هم بر عهده داشت. بیشتر مطالب این مجله را که برای دانش آموزان کلاس های دوم و سوم دبستان منتشر می شد ، خودش تهیه می کرد و می نوشت. تنوع نوشته ها، زبان ساده و بیان مهرآمیز مجله، برای بچه هایی که تازه خواندن و نوشتن را یاد گرفته بودند ، دلنشین و جاذب بود . این نکته کوتاه از حکایتی به نام نشانه های بهار و دوستی نمونه ای از نثر او در پیک نوآموز است : " من به اتاق پدربزرگ رفتم. پدربزرگ داشت نماز می خواند. من جلو در ایستادم. پدریزرگ مرا ندید. صورتش پیر و خسته بود. موهایش مثل برف سفید بود. آفتاب از پنجره به صورتش می تابید. نمی دانم در صورت او چه دیدم . ناگهان باز یاد مریم و عروسکش افتادم. دلم لرزید. حالی پیدا کردم که نمی توانم آن را برایتان شرح بدهم. گریه ام گرفت. " پس از انقلاب دوره شکوفاتری در کارهای جهانشاهی آغاز شد . جهانشاهی در سال ۱۳۵۸ به درخواست خودش بازنشسته شد و رهایی از کارهای اداری به او فرصتی مغتنم داد تا با شور و آز ا دی بیشتر به تالیف و ترجمه و ویراستاری بپردازد. او در این زمینه چند کار اساسی کرد. تدوین فرهنگ‌نامه‌ای برای کودکان و نوجوانان ایرانی، آرزوی بزرگی بود که با پیوستن جهانشاهی به شورای کتاب کودک و پذیرش سرویراستاری این مجموعه و دعوت از بزرگانی چون شادروان محمود محمودی، زنده‌یاد هوشنگ شریف‌زاده و اسماعیل سعادت، از دوستان و همکاران قدیمی‌اش، به بار نشست. جهانشاهی، دفتری به نام " راهنمای نویسنده و ویراستار " نوشت که شورای کتاب کودک منتشر کرد. او با نگارش این اثر در واقع راهنمای عملی نگارش و ویرایش مقاله‌های فرهنگ‌نامه‌ی کودکان و نوجوانان را تنظیم کرد. اما کار سودمند دیگر او سرپرستی و ویراستاری مجموعه ی "نگاهی به تاریخ علم" برای نوجوانان است، که انتشارات فاطمی بارها آن را چاپ کرده است . دقت و کنجکاوی علمی او و همکارش شادروان هوشنگ شریف زاده در این مجموعه بارز و آشکار است. هرگز دیده نمی شد که جهانشاهی در کار ویراستاری از چیزی سرسری رد بشود. با حوصله تمام در کتاب ها و متون کاوش می کرد و تا به درستی مفهوم یا موضوعی یقین پیدا نمی کرد از جستجو دست بر نمی داشت. عدد نام یکی از کتاب‌های مجموعه ی "نگاهی به تاریخ علم" است که ترجمه و بازپرداخت خود جهانشاهی است. به این دلیل بازپرداخت گفته شده است که نویسنده آن آیزاک آسیموف کتاب را برای خوانندگان انگلیسی زبان نوشته است. ناگزیر جهانشاهی بعضی از نکته های آن را کنار گذاشته و بسیاری بر آن افزوده تا برای نوجوانان فارسی زبان مفهوم و سودمند باشد. کتاب عدد چنان سودمند است که بسیاری از بزرگتر ها هم که نمی دانند عدد چگونه پیدا شده از خواندنش بهره مند می شوند. اما خلاقیت و هنرمندی جهانشاهی بیش از همه آثارش در ازوپ در کلاس درس و در قصه های من و بابام متجلی است. او افسانه های ازوپ را به صورت نمایشنامه هایی درآورده است که در کلاس درس بتوان آن را اجرا کرد. نمایش ها را نسبت به تعداد بازیگران به ترتیب از هم جدا ساخته و دستور صحنه آرایی داده است . جان کلام هر نمایشنامه را با نوشتن نکته ای در پایا ن نمایشنامه ذکر کرده است و از مثال ها و شعرهای فارسی در تکمیل و تایید نکته ها ، شاهد آورده است. اثر برجسته دیگر او قصه های من و بابام، طنزی درخشان و آمیخته با مهر دارد و بیانی ساده با مفهوم وال. کتاب ها بر اساس نقاشی های اریش ازر نقاش آلمانی نوشته و بازپرداخت شده است. آن چه به این تصویرهای طنزآمیز زندگی کلامی بخشیده است از صفاتی مایه می گیرد که در خود جهانشاهی بود. او طنزگو و شوخ طبع بود . اما شوخ طبعی او ذره ای ریشخند نداشت و متوجه افراد نبود . بلکه متوجه موقعیت هایی بود که خودش و دیگر آدم ها در آن قرار می گرفتند . طنز و شوخ طبعی در قصه های من و بابام نیز به همین شکل است. موقعیت هاست که آدم را می خنداند ، نه خود آدم ها. قصه های من و بابام اثری فناناپذیر در ادبیات کودکان و نوجوانان است که از طرف شورای کتاب کودک نیز کتاب برگزیده سال ۱۳۶۱ عنوان یافت . نکته جالب توجه دیگر در کار جهانشاهی پیشگفتارها و توضیحاتی است که برای آثارش نوشته است. او همین طور کتاب را پیش خواننده نمی اندازد. با او گفتگو و درد دل می کند و کودک و نوجوان را به حال و هوای آن چه قرار است بخواند وارد می کند. این پیشگفتارها و توضیح ها برای قصه ها، افسانه ها، کتاب های علمی و حتی کتاب هایی مثل بازی های ورزشی و سرگرمی نوشته شده اند. برای مثال در کتاب ۴۲ بازی با ۲۴ چوب کبریت خواننده پیش از شروع می فهمد که آن چه می خواند تنها یک کتاب بازی و سرگرمی نیست؛ کتابی است برای اندیشیدن و یافتن راه درست رسیدن به هدف.