خاطرات ایرج اسکندری: دبیر اول حزب توده ایران

تدوین و ویرایش: عبدالله شهبازی

دبیر اول حزب توده ایران ۱۳۴۹ - ۱۳۵۷
خاطرات ایرج اسکندری ؛ عنوان یکی دیگر از آثار منتشره موسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی است. این کتاب که در قطع وزیری و در ۶۶۶ صفحه منتشر شده به بیان خاطرات ایرج اسکندری که دبیر اول حزب توده ایران در فاصله ۱۳۴۹ تا ۱۳۵۷ بوده پرداخته است.ایرج اسکندری (متولد ۲۱ شهریور ۱۲۸۷ در تهران متوفی ۱۱ اردیبهشت ۱۳۶۴ در آلمان شرقی) از چهره‌های سیاسی کم و بیش شناخته شده دوران سلطنت محمدرضا پهلوی است، که به دلیل شرایط زندگی او خاطرات وی می‌تواند از ارزش خاصی برخوردار باشد و در زمره منابع تاریخ معاصر ایران جای گیرد.آنچه این اهمیت را سبب می‌شود به ویژه در دو بعد است: نخست، جایگاه ایرج اسکندری در تاریخ کمونیسم ایرانی است. اسکندری در دومین دوره فعالیت حزب کمونیست ایران از نزدیکان دکتر تقی ارانی بود و به همین دلیل در زمره گروه «۵۳ نفر» به زندان رفت.او پس از سقوط استبداد رضاشاهی به همراه سایر دوستان خود به تاسیس حزب توده ایران پرداخت و از همان آغاز از چهره‌های اصلی جناحی بود که در تعارض با جناح معروف به «جناح کامبخش» قرار داشت.به همین دلیل، خاطرات اسکندری سندی دست اول از شرح تحولات و تنازعات درونی حزب توده، از آغاز تا پایان، از زبان یکی از رهبران طراز اول آن محسوب می‌شود و از این زاویه از اهمیتی در ردیف خاطرات احسان طبری و نورالدین کیانوری برخوردار است.بعد دیگر زندگی سیاسی اسکندری، که به خاطرات او اهمیت و وزن می‌دهد، مشارکت او در تحولات سیاسی سال‌های ۱۳۲۰ ۱۳۲۵ است.در این دوران، اسکندری از روابط نزدیکی با جناح احمد قوام (قوام‌السلطنه) برخوردار بود و در ایجاد پیوند میان حزب توده و جناح آمریکایی قوام نقش مهمی به عهده داشت؛ تا بدانجا که برخی آگاهان سیاسی در ماجرای جلب حزب توده به ائتلاف با حزب دمکرات قوام‌السطنه و مشارکت در دولت ائتلافی او برای ایرج اسکندری نقش تعیین کننده قائلند.به همین دلیل، خاطرات اسکندری در تبیین حوادث سال‌های ۱۳۲۰ ۱۳۲۵ ایران سندی دست اول محسوب می‌گردد.در این کتاب، خواننده با داده‌ها و تحلیل‌های جالب و قابل تعمقی در این رابطه مواجه می‌شود؛ که از جمله می‌توان به چگونگی پیدایش غائله آذربایجان، روابط شوروی و آمریکا در سال‌های ۱۳۲۰ ۱۳۲۴ (دوران روزولت) و بازتاب آن در تحولات داخلی ایران اشاره کرد.خاطرات اسکندری حاصل گفتگو‌های مشروحی است که او از اواخر سال ۱۳۶۲ تا ۲۸ اسفند ۱۳۶۳ در پاریس با دو تن از کادرهای پیشین حزب توده (خسرو امیرخسروی و فریدون آذرنور) انجام داد. پس از درگذشت اسکندری و تعمیق بحران در بقایای حزب توده، امیرخسروی و آذرنور تصمیم به انتشار این گفتگوها گرفتند.