سفرنامه سانسون: وضع کشور شاهنشاهی ایران در زمان شاه سلیمان صفوی

تحقیق و مطالعه ی دقیق درباره ی آداب و اخلاق و حکومت ایران
از متن کتاب:
شاه ایران بر متجاوز از دوازده مملکت یا قلمرو وسیع که همه ی آنها در قدیم بسیار مشهور بوده اند و هر یک برای خود سلطانی دارند حکومت می کند و بر تمام سلاطین جهان برتری دارد زیرا رعایایش او را عالیترین و مقتدرترین و مستبدترین شاه آسیا می دانند و او را ((عالم پناه)) یا ((مطمئن ترین پناهگاه تمام ملل عالم)) می دانند.
شاه سلیمان که خوش صورت و زیباست و قیافه ای مهربان و در عین حال با عظمت دارد اکنون چهل و هشت سال دارد و بیست و هفتمین سال سلطنت خود را می گذراند و به مکرر نشان داده است که نیروی جسمانی فوق العاده و در تیر اندازی و شمشیر زنی مهارتی بینظیر دارد. در ایران شاهزادگان را برای اینکه قوی شوند به تمرین ورزش کشتی وا میدارند. شاه رعایایش را دوست میدارد و برای آگاهی از اوضاع مملکتی تغییر لباس می دهد و داخل مردم می شود. شاه به هیئت های مبلغ دین مسیح اجازه می دهد که در سراسر کشور وظایف خود را در کمال ازادی انجام دهند و اخرین هیئت مبلغین مسیحی از پرداخت مالبت معاف شدند. علمای دین
در ایران بالاترین مقام ها را دارند و در دربار در صف اول می نشینند و در جلساتی که شاه نمایندگان وزرای سلاطین خارجی را به حضور می پذیرد بر صاحب منصبان دربار رجحان و برتری دارند. بزرگترین شخصیت روحانی که پیشوای مذهبی صدرخانه نام دارد به راهنمایی امور دینی شاه می پردازد و کارهای مذهبی دربار و شهر اصفهان را طبق دستورات و موازین قرآن اداره می کند. صدر خانه را نواب یعنی نائب شاه نائب محمد(ص) می نامند.
دومین شخصیت روحانی صدر الممالک می باشد که امور صدرخانه را در سایر نقاط کشور به عهده می گیرد. سومین شخصیت آخوند یا شیخ الاسلام به معنی عالم طراز اول است که در پایین مسند شاه بعد از صدر بزرگ می باشد.
در ایران شش وزیر وجود دارد که آنها را رکن الدوله می نامند یعنی ستونهایی که کشور امپراطوری را سر پا نگاه می دارند و محافظت می کنند. رئیس الوزرا تکیه گاه و نگهبان دولت و صدراعظم کشور و رئیس دولت و مباشر کل مالیه است.
ایشیک آقا باشی که مقام خوان را نیز دارد رئیس کل تشریفات و رئیس کل دربار است بهمین مناسبت مجللترین و عالیترین لباسها را می پوشد و ریاست کل افسران مستحفظ شاه نیز بر عهده ی او می باشد.
در ایران شش نوع حاکم وجود دارد که عبارتند از:(1- والی 2- بیگلربیگی 3- قول بیگی 4- وزیر 5- سلطان 6- داروغه) که پادشاه اینها را بزور مطیع و فرمانبردار خود ساخته است ولی حکومت نواحی زیردست آنها را برای خودشان باقی گذارده است. این کشورها عبارتند از: گرجستان -لرستان-هویزه-بختیاری-زیتون اردلان-مازندران-چرکس-هرات-قندهار-کرمان یا ((کارامانی)). والی ها در جلسات هیئت دولت و در مهمانیهای شاه بعد از شش رکن یا وزرای اصلی می نشینند.