تاریخ بخارا، خوقند و کاشغر

«تاریخ بخارا، خوقند و کاشغر»، کتابی است به زبان فارسی که توسط محمد حسن خان یاور به دستور ظل ‏السلطان (مسعود میرزا فرزند ناصرالدین شاه) از متن ترجمه شده به زبان روسی، در  ۱۴  صفر  ۱۳۲۱  ه.ق. به فارسی ترجمه شده است. متاسفانه هنوز متن اصلی این کتاب که به زبان فارسی نگارش یافته، منتشر نشده است. در مورد زمان تالیف این کتاب چیزی مشخص نیست، در خود کتاب هم اشاره ای به زمان تالیف آن نشده تا بتوان به حدس و گمان متوسل شد؛ ولی از آنچه که برمی‏ آید، نویسنده در سال  ۱۷۸۴  م. به دربار امیر شاه مراد ( ۱۷۸۴ - ۱۸۰۰  م.) به خدمتی دیوانی راه یافته و توانسته رویدادهای بخارا، خوقند و کاشغر را در سال  ۱۸۵۹  میلادی به نگارش درآورد.
کتاب در دو بخش تدوین شده که هر دو بخش آن به سال  ۱۲۷۶  ه.ق/  ۱۸۵۹  م. پایان پذیرفته است. بخش اول از فرمانروایی امیر حیدر آغاز شده و به ذکر حکمرانان مملکت کاشغر پایان می‏ پذیرد. در بخش دوم که از شرح حال امیر شاه مراد ( ۱۷۸۴ - ۱۸۰۰  م.) آغاز گردیده و به ذکر استیلا و سلطنت جهانگیر خواجه پایان می‏ پذیرد، تاریخ هر رویداد نیز ذکر شده است. انتساب بخش نخست کتاب به مولف قطعی است و بخش دوم آن می‏ تواند افزوده ناشر روسی کتاب؛ گرگریف باشد.

اهمیت کتاب
نویسنده به دلیل همنشینی و مصاحبت با درباریان و نیز اشرافی که بر رخدادهای دوران شاهان منغیت داشته توانسته تالیف خود را از هر نظر کامل و فنی ارائه کند. بنابراین این کتاب به وقایع ‏نگاری و شرح رخدادهای درباریان خلاصه نمی ‏شود؛ بلکه گوشه‏ هایی از تاریخ اجتماعی، اعتقادی و نظامی مردم آن سامان را در کنار رخدادهای سیاسی بیان کرده است و گاهی هم نقش مردم را در لابلای رویدادها می‏ توان دید که همین گزارش‏ های گرانبها به ارزش و اهمیت کتاب افزوده است.