عالم آرای صفوی

کتاب‌ عالم‌ آرای‌ صفوی‌ (عالم‌ آرای‌ شاه‌ اسماعیل‌) در 738 صفحه از کتب‌ مهم‌ تاریخی‌ عهد صفوی‌ است‌. نویسنده‌ این‌ کتاب‌ گرانبها مشخص‌ نیست‌ و نسخ‌ خطی‌ موجود از این‌ کتاب‌ هیچگونه‌ آگاهی‌ از مؤلف‌ آن‌ بدست‌ نمی‌دهد; با این‌ حال‌ چنانچه‌ از محتوای‌ کتاب‌ مشخص‌ می‌گردد وی‌ از پیروان‌ و ارادتمندان‌ خاندان‌ شیخ‌ صفی‌ و از طبقه‌ عوام‌ شیعه‌ بوده‌ است‌. نویسنده‌ در کتاب‌ خود که‌ شرح‌ زندگانی‌ پادشاهان‌ اولیه‌ سلسله‌ صفویه‌ است‌ تاریخ‌ اجتماعی‌ ایران‌ را بطور دقیق‌ و پژوهش‌ گرایانه‌ای‌ مورد مطالعه‌ قرار داده‌ است‌ و در بسیاری‌ از موارد اصطلاحات‌ خاص‌ نقالان‌ و قصه‌پردازان‌ بصورت‌ تکیه‌ کلام‌های‌ عامیانه‌ به‌ کار گرفته‌ شده‌ است‌.
در عالم‌ آرای‌ صفوی‌ همانند تذکره‌الملوک‌ مناصب‌ و عناوینی‌ نظیربیگلربیگی‌، خان‌، سلطان‌، مین‌باشی‌، قورچی‌باشی‌، یوزباشی‌، دیوان‌ بیگی‌، اعتمادالدوله‌، خلیفه‌ الخلفا،تفنگچی‌، توپچی‌ و... توضیح‌ داده‌ شده‌ است‌.
نویسنده‌ در این‌ کتاب‌ به‌ شرح‌ زندگی‌ طبقات‌ مختلف‌ اجتماعی‌ مردم‌ شهری‌ و روستایی‌ و قبایل‌ کوچ‌نشین‌ پرداخته‌ و سنت‌ها و باورهای‌ بعضا خرافی‌ مردم‌،آداب‌ و رسوم‌، آئین‌های‌ فتوت‌ و پهلوانی‌، تصوف‌، دراویش‌، قلندران‌ و... را بررسی‌ کرده‌ است‌.
نویسنده‌ مجهول‌ عالم‌ آرای‌ صفوی‌ علاقه‌ زیادی‌ به‌ شخصیت‌ والا و خستگی‌ناپذیر شاه‌اسماعیل‌ اول‌ صفوی‌ بنیانگذار این‌ سلسله‌ داشته‌ و به‌ نظر می‌رسد وی‌ یکی‌ از مریدان‌ و سرسپردگان‌ خاندان‌ صفوی‌ بوده‌ است‌ که‌ به‌ شاهان‌ این‌ سلسله‌ عشق‌ می‌ورزیده‌ و آنها را مرشد کامل‌ می‌دانسته‌ است‌.
نثر کتاب‌ عالم‌ آرای‌ صفوی‌ ساده‌ و روان‌ است‌ و نویسنده‌ سعی‌ کرده‌ تا حد امکان‌ از زبان‌ محاوره‌ روزمره‌ آن‌ زمان‌ استفاده‌ کرده‌ و آن‌ را مردم‌ پسند قرار دهد، لذا از بکار بردن‌ جملات‌ و کلمات‌ مصنوع‌ و متکلف‌ خودداری‌ گردیده‌ و به‌ جای‌ آن‌ از عبارات‌ و اصطلاحات‌ عامیانه‌ استفاده‌ شده‌ است‌. بسیاری‌از مطالب‌ مندرج‌ در این‌ کتاب‌ منحصر بفرد بوده‌ و در سایر منابع‌ ذکر نگشته‌ است‌. این‌ کتاب‌ از لحاظ مطالب‌ موجود با کتاب‌ (جهانگشای‌ خاقان‌) در شرح‌ حال‌ شاه‌ اسماعیل‌ (تألیف‌ 948 ـ 955 ه'.ق‌)مطابقت‌ دارد. تاریخ‌ نگارش‌ عالم‌ آراء صفوی‌ سال‌ 1086 ه.ق‌ است‌.