خیامی نامه: در تجزیه و تحلیل آثار علمی و ادبی حکیم خیام

«خیامی نامه» مشتمل بر ۳۷۳ صفحه می باشد. استاد همایی، ضمن کتاب خیامی‏ نامه‏ خود، برای نخستین بار متن عربی «رساله‏ موسیقی» خیام را به چاپ رسانید و در این‏ باره می گوید:
« در این گفتار باز یکی از مصنّفات ریاضی مسلّم حکیم خیام را معرفی می‏ کنیم به نام «شرح المشکل من کتاب الموسیقی» که من سراغ ندارم تا امروز هیچ کجا حتی اسم این کتاب را در جزو مصنّفات خیام ذکر کرده باشند تا چه رسد به شرح خصوصیّات و تعریف مزایای آن »
استاد همایی تاریخ تالیف رساله‏ مذکور را قبل از ۴۷۰ ه ق می‏ داند. در اینجا باید متذکر شد که حکمای قدیم برای اصول علم ریاضی، چهار شعبه قایل بودند که عبارت از حساب، هندسه، هیئت و موسیقی بود و در موسیقی، به مناسبت تناسب نغمات با یکدیگر، از «نسبت مولّفه» نیز صحبت می‏ داشتند. بنابراین باید اثر یاد شده را هم جزو تالیفات ریاضی خیام منظور داشت.
استاد همایی احتمال می‏دهد منظور خیام از «کتاب موسیقی» که مشکلات آن را شرح کرده است، «کتاب موسیقی اقلیدس» باشد و این همان کتابی است که ابن ندیم (ف. ۳۷۸ ه ق) آنرا در «الفهرست از زمره‏ آثار اقلیدس» به نام کتاب «النغم و یعرف بالموسیقی» ثبت نموده است. در واقع همان‏ گونه که خیام کتاب اصول هندسه و حساب اقلیدس را شرح کرده، به شرح «کتاب موسیقی» او نیز پرداخته است.
استاد همایی در پایان خیامی‏ نامه، متن عربی چهار صفحه ‏ای منسوب به خیام را از روی نسخه‏ موجود در ترکیه به چاپ رسانیده و احتمال داده است که این چند صفحه، یک فصل یا صفحاتی از شرح خیام بر «کتاب موسیقی» اقلیدس باشد که به دست ما رسیده است.
از آنجا که نسخه‏ خطی مذکور، منحصر است و تصحیح اشکالات موجود در آن به آسانی میسّر نیست، به ناچار باید از طریق بررسی موازین ریاضی اعدادی که به رقم و به حرف (عربی) ذکر شده است به رفع مشکلات و شبهات آن پرداخت.
خیام در رساله‏ خود از همان روشی که دانشمند سلف او ابونصر فارابی (ف. ۳۳۹ ه ق) در کتاب جامع موسیقی کبیر استفاده کرده، بهره گرفته است .