دیوان هلالی جغتائی

هلالی استرآبادی قطعا یکی از بهترین غزل‌سرایان ایران و یکی از بزرگ‌ترین شاعران اواخر قرن نهم و اوایل قرن دهم بوده است. در زمان خویش نیز شهرت فراوان داشته و معاصران وی او را بزرگ داشته‌اند. از اقسام مختلف شعر قطعا غزل را بهتر می‌سرود و بیان لطیف و شورانگیز و روان و سلیس دارد. پس از آن در مثنوی بیش از اقسام دیگر زبردست بوده و قصاید وی چندان استادانه نیست. در این کتاب افزون بر دیوان هلالی، مثنوی شاه و درویش که بر وزن هفت گنبد نظامی سروده و مثنوی صفات العاشقین که بر وزن خسرو و شیرین نظامی نظم کرده آورده شده است.

شادروان سعید نفیسی در مقدمه می نویسد:
هلالى استرابادى قطعا یکى از بهترین غزل سرایان ایران و یکى از بزرگترین شاعران اواخر قرن نهم و اوایل قرن دهم بوده است. در زمان خویش نیز شهرت فراوان داشته و معاصران وى او را بزرگ داشته‌اند.
نخستین کسى که ذکر ازو کرده علیشیر نواییست که در مجالس النفایس دربارۀ وى سخن رانده.
ى الواقع در فضایل کم از فضلاى عصر نبود. کمال شعر را بر آن کمالات افزوده بود و در مثنویات سه کتاب در رشتۀ نظم کشیده، از آن جمله یکى شاه و درویشست، که از اکثر مثنویات استادان در روانى الفاظ و چاشنى معانى در پیشست، سوادش رشگ گلستانست، بلکۀ غیرت‌افزاى بوستان. این چند بیت در صفت بزم از آن کتابست، مثنوى:
شاه را میل سوى باده کشید / باده با دلبران ساده کشید
مجلس آراستند و مى خوردند / مى بآواز چنگ و نى خوردند
روى ساقى ز باده گل گل شد / غلغل شیشه صوت بلبل شد
شد لب گلرخان شراب‌آلود / همچو برگ گل گلاب آلود
عکس رخ در شراب افگندند / در شفق آفتاب افگندند
لب شیرین ببادۀ دیرین / چون رساندند گشت لب شیرین
خندۀ شاهدان شورانگیز / گشت در جام باده شکر ریز
پر مى لعل شد پیالۀ زر / گل رعنا نمود پیش نظر
شیشۀ صاف از مى دلکش / چون دل صاف عاشقان بى‌غش
دختر رز که شیشه منزل کرد / گرم خون بود جاى در دل کرد

برجسته‌ترین اثر او مثنوی شاه و درویش (شاه و گدا) است که به زبان آلمانی نیز ترجمه شده‌است. اهمیت هلالی به خاطر غزل‌های لطیف و پرمضمون و خوش آهنگ اوست که مجموع آن نزدیک به ۲۸۰۰ بیت است.