ادبیات منظوم ایران

کتاب «شعر العجم» یا ادبیات منظوم ایران از پنج جلد عبارت بوده، تألیف آن اصلاً به زبان اردو صورت گرفته است (1906- 1907م). در سه جلد اوّل آن مؤلّف راجع به سخنوران ممتاز فارسی معلومات داده، در بخش های چهارم و پنجم در بارة حقیقت و ماهیّت شعر و شاعری موشکافانه بحث می‌کند. از نظر تحقیق محسّنات شعری و در مجموع عامل ها و معیارهای نظریة ادبیّات دو جلد آخر آن ارزش خیلی مهمی را کسب نموده، از جانب پژوهشگران به عنوان شاهکار مولانا شبلی اعتراف گردیده است. همان گونه که خود مولانا شبلی نیز تأکید می‌کند، سه جلد نخست دیباچة دو جلد دیگر شماریده می‌شود.

باعث تذکّر است که «شعر العجم» از جانب بسیاری از دانشمندان هند و بیرون از آن سزاوار بهای بلند گردیده است. «نه تنها در زبان اردو، بلکه در تمام زبانهای شرقی نیز نظیر این کتاب وجود ندارد» (1، 200). واقعاً هم در زبان اردو شهرت عظیمی که نصیب «شعر العجم» گردیده، کمتر کتابی را به دست آمده است.

محمّد اقبال سه صفت نادر شبلی نعمانی -اوّل تاریخ دانی، دوّم وارد بودن به زبان عربی و سوّم ذوق صحیح شعر و سخن و خود شاعر بودن را موجب مایه‌دار بودن نقد شبلی در بارة شعر و ارزش عمومی ‌جهانی کسب نمودن «شعر العجم» دانسته است .

دانشمند معروف ایران سعید نفیسی، در مقدّمة ترجمة فارسی جلد سوّم «شعر العجم» نوشته‌اش امتیاز این کتاب سودمند را در آن تأکید می‌نماید که «شعر العجم» «نخستین دفتری ست» که در آن «مردی دانا و روشن بین (شبلی نعمانی -ض.غ.) در تجزیه و تحلیل دُرر گرانبهای این خزانة جاویدانی که ادب پارسی باشد، پرداخته است» (9، ص. ه). سعید نفیسی «شعر العجم» را به مثابة «دفتر جاویدانی» شناخته است که برای همیشه باعث زنده نگاه داشتن نام شبلی خواهد بود. «پنجاه سال پیش، - می‌نویسد او، - در اعظمگره، از شهرهای درجة سوّم هند شبلی نعمانی کتابی در محاسن شعر فارسی با نام «شعر العجم» نوشت. از همان آغاز این کتاب راه تحقیق را برای کسانی که راهنمایی می‌خواستند، گشاد تا جایی که ادوارد براون انگلیسی که از خاورشناسان نامبردار زمان خود بود، در کتاب معروفی که در تاریخ ادبیّات ایران نوشته، بارها به گفتة وی استناد کرده است» .

سعید نفیسی، همچنین، «شعر العجم» را بهترین نمونة نقد عالی دانسته، بر این نتیجه می‌رسد که در ماورای ایران پژوهشگری به اندازة شبلی نتوانسته که به این درجه شعر فارسی را موشکافانه تدقیق نماید. این ملاحظاتش را موصوف این گونه نتیجه‌گیری می‌کند: «شبلی در این کتاب استادی خود را در نقّادی و موشکافی آشکار کرده است و راستی جای شگفت که دور از ایران کسی که پا به ایران نگذاشته و با فارسی‌زبانان آمیزش شبانه‌روزی نداشته است، بدین گونه به رموز این زبان آشنا بوده باشد» .

به قول هند‌شناس تاجیک عبدالله‌جان غفّاراف «بهترین محقّق تاریخ و ادبیات مشرق زمین بودن شبلی نعمانی را شرق‌شناسان نامی غرب نیز اعتراف نموده‌اند» . موصوف برای تثبیت سخن خویش از شرق‌شناس مشهور فرانسه درمستیتیر استناد نموده که نوشته است: «در فرق بین ما و علاّمه شبلی این قدر کافی بود نوشته شود که او صاحب البیت است و ما مستشرق هستیم» .

واقعاً هم، شبلی در شمار آن محقّقانی قرار دارد که شعر فارسی را با شیوة مخصوص خود نقد و بررسی می نمود. از مباحث آراستة وی پیداست که هدفش بررسی عناصری ست که در شعر فارسی شور و جوش پدید آورده‌اند. به این ترتیب، گویا مقصد اصلی شبلی معرفی جوهر یا روحانیّت شعر محسوب می‌شود. او در آغاز جلد اوّل با حس افتخار به وسیلة شعر زیرین فیضی به حقیقت «شعر العجم» اشاره‌ می‌کند :

حرمجویان دری را می‌پرستند،

فقیهان دفتری را می‌پرستند،

برافکن پرده، تا معلوم گردد،

که یاران دیگری را می‌پرستند .


باید گفت که به تحقیق تاریخ فکری و فرهنگی ایران اشتغال ورزیدن شبلی نعمانی بی‌حکمت نیست، چون در آن روزگار با این زبان به طور ضروری آثاری موجود نبود و این امر باعث گشت که شبلی چنین کتاب ارزشمند را به وجود آورد و بدین وسیله ادبیات فارسی را با دید و نظرهای خاص خود معرّفی نماید. به قول دانشمند هند شیخ محمّد اکرام «شعر العجم» ،«ذوق شعر فارسی را در هندوستان یک بار دیگر زنده ساخت» .

می‌توان حدس زد که ارزش عمومی‌جهانی کسب نمودن و خارج از هند معروفیّت پیدا کردن اثر «شعر العجم» به خاطر نقدهای ادبی آن است. مثلاً، برداشت ها و تحلیل ها از اشعار فردوسی، مقایسة شیوة داستانسرایی فردوسی و نظامی گنجوی، تطبیق اصول داستانسرایی «شاهنامه» با جدیدترین نظریّه‌ها در این باب و مقایسة میان شاعران فارسی‌زبان، مانند سعدی و حافظ در غزلسرایی از نمونه‌های بارز و مهمّ «شعر العجم» است که در نوع خود بی‌نظیرند.