تاریخ طبرستان و رویان و مازندران

به کوشش: محمدحسین تسبیحی
مقدمه: محمدجواد مشکور

تاریخ طبرستان و رویان و مازندران ، کتابی به فارسی در شرح رویدادهای طبرستان و رویان و مازندران از دورة باستان تا 881 ، تألیف سیدظهیرالدین مرعشی * . این کتاب به نام کارکیا میرزاعلی ، از امرای خاندان کیاییان (حک : 883 ـ 894)، نوشته شده است (مرعشی ، چاپ دورن ، مقدمة آژند، ص نوزده ). آغاز تحریر آن روشن نیست ، اما مؤلف تاریخ پایان آن را 881 آورده است (همان ، چاپ شایان ، ص 395؛ قس چاپ دورن ، همانجا؛ چاپ تسبیحی ، مقدمة مرعشی نجفی ، ص چهل وسه ).
تاریخ طبرستان و رویان و مازندران مشتمل است بر دیباچه ، مقدمه و چندین فصل . این کتاب تلفیقی است از تاریخ طبرستان علی بن جمال الدین رویانی و تاریخ رویان * اولیاءاللّه آملی ، و مؤلف دو فصل بر آنها افزوده است . مرعشی پس از مطالعة دو کتاب یادشده ، اولی را موجز و دومی را مطوّل یافته و بنا را بر تلفیق آن دو اثر گذاشته است . او بصراحت می گوید که عبارات آملی را بدون تغییر و عیناً نقل کرده است (چاپ شایان ، ص 2ـ3). با توجه به آنکه تاریخ رویان رونویسی از تاریخ طبرستان * ابن اسفندیار است (رجوع کنید به کسروی ، ص 17ـ 18) و مرعشی در اثر خود نامی از ابن اسفندیار نبرده ، روشن می شود که به تاریخ طبرستان دسترسی نداشته است (کسروی ، ص 30). اوزلی در کتابش ، > سفرهایی به کشورهای گوناگون مشرق زمین < ، بدون در نظر گرفتن زمان تألیف تاریخ طبرستان گفته است که کتاب ابن اسفندیار، اقتباسی است از کتاب سیدظهیرالدین مرعشی (همان ، ص 31).
مرعشی در مقدمة کتاب ، به ضرورت علم تاریخ پرداخته و پنج طبقة اجتماعی را که به نظر او شکل دهندة جوامع انسانی اند، شرح داده است (چاپ شایان ، ص 4ـ6). فصول نخستین کتاب به بیان جغرافیای تاریخی رویان ، رستمدار، آمل ، ساری و گرگان اختصاص دارد. فصول بعدی در شرح رویدادهای تاریخی این سرزمین از دورة کیومرث تا حکومت کارکیا سلطان محمد دوم (851 ـ883) است و دوران حکومت سلسله های باوندیان ، زیدیان ، زیاریان ، قارن وندان ، بادوسپانیان و آل دابویه را در بر می گیرد. فصل راجع به وقایع دورة حکومت ملک کیومرث (از امیران رستمدار) و فرزندان او و فصل خروج سیدقوام الدین مرعشی و استیلای اخلاف او بر مازندران ، تألیف مرعشی است . این فصول به سبب آنکه مؤلف از دیوانیان بوده و به نوشته ها و اسناد بسیاری دسترسی داشته ، اهمیت خاصی دارند (همان ، مقدمة دورن ، ص کب ).
مرعشی فقط به ذکر وقایع تاریخی طبرستان بسنده نکرده و به رویدادهای مناطق همجوار آن ــ که به نوعی بر تاریخ این سرزمین تأثیر گذارده اند ــ نیز پرداخته است . همچنین رخدادهای دوران حکومت ساسانیان ، امویان ، عباسیان و سلسله های ایرانی چون سامانیان ، طاهریان ، صفاریان و آل بویه و سلسله های ترک نژاد مانند غزنویان ، سلجوقیان ، خوارزمشاهیان و قراقوینلوها را که به تاریخ طبرستان و رویان و مازندران مربوط بوده ، نوشته است . مرعشی هرگاه مطلبی را مبهم یافته و قادر به روشن کردن آن نبوده ، با جملات «واللّه اعلم بالصواب » یا «العهدة علی الراوی » آن را بیان کرده است (برای نمونه رجوع کنید به همان ، ص 14، 15، 21).
تاریخ طبرستان و رویان و مازندران دارای اشتباهاتی است ، بویژه در ذکر تاریخ حکومت ملوک طبرستان از آل دابویه تا سادات زیدیه ، زیرا مؤلف تاریخ هجری و تاریخ یزدگردی را با یکدیگر تطبیق نداده است (کسروی ، ص 33ـ35).
نثر این کتاب ، روان و ساده و حتی می توان گفت عامیانه و همراه با غلطهای املایی و انشایی است . مؤلف گاه اصطلاحات و مَثَلهای محلی به کار برده است . او از آیات و احادیث نیز برای بیان رویدادهای تاریخی بهره جسته است (برای نمونه رجوع کنید به چاپ شایان ، ص 145ـ146، 195؛ چاپ دورن ، مقدمة آژند، ص بیست و دو ـ بیست و سه ).
تاریخ طبرستان و رویان و مازندران از منابع مورخانی چون خواندمیر در تاریخ حبیب السیر (برای نمونه رجوع کنید به ج 3، ص 330، 337، 354) و اعتمادالسلطنه در التدوین فی احوال جبال شروین (برای نمونه رجوع کنید به ص 59، 71) بوده است .
برنهارد دورن این کتاب را با مقدمه ای مفصّل در 1266/ 1850 در سن پطرزبورگ چاپ کرد. عباس شایان این کتاب را در 1333ش همراه با ترجمة مقدمة دورن در تهران منتشر کرد. این کتاب همچنین در 1345ش به کوشش محمدحسین تسبیحی و در 1363ش با مقدمة یعقوب آژند چاپ شده است .
استفاده از اسناد دولتی مربوط به خاندان مرعشیان که نویسنده از آن خاندان بود و نیز استفاده از خاطرات شخصیت های موثر در تحولات سیاسی مازندران، یکی از ویژگی های این کتاب می باشد.