تقویم البلدان

تقویم البُلدان ، کتابی جغرافیایی به عربی ، تألیف ابوالفداء عمادالدین اسماعیل بن نورالدین علی بن محمود ایوبی ، حکمران حَماه (710ـ732). ابوالفداء این کتاب را در 721 به پایان رساند، اما احتمالاً تا پایان عمر آن را تکمیل می کرده است ، زیرا نسخه ای از آن در کتابخانة لیدن موجود است که مؤلف در آن تجدیدنظر کرده است . ابوالفداء، بر خلاف معاصرانش ، از جمله مارکوپولو (1256ـ1323)، اهل سفر نبوده است ؛ ازینرو کتابش اقتباسی از کتابهای جغرافیایی دیگر و گردآوری گفته های تاجران و مسافران است.

از نظر ابوالفداء، کتابهای جغرافیایی که تا زمان وی نوشته شده بودند، ناقص بودند و مقصود او را بر نمی آوردند؛ مثلاً کتابهای ابن حوقل و ادریسی و ابن خرداذبه ، با وجود تفصیل در بارة اوصاف بلاد به طول و عرض جغرافیایی و ضبط نامها اشاره ای ندارند و زیجها و کتابهایی که به طول و عرض جغرافیایی پرداخته اند، از اوصاف شهرها اطلاعی نمی دهند و در الانساب سمعانی و المشترک وضعاً و المفترقُ صُقعاً یاقوت حموی با آنکه به تصحیح نامها و ضبط آنها توجه شده ، طول و عرض شهرها ذکر نشده است .با وجود این نقایص ، ابوالفداء به کتابهای ابن حوقل ، ابن سعید مغربی ، مهلّبی و ابن اثیر اعتماد می کرده است . وی از کتاب المسالک و الممالک ، معروف به «العزیزی »، تألیف حسن بن احمد مهلّبی بهره گرفته ، که سبب بیشتر شناخته شدن این جغرافی نگار فاطمی شده است. به عقیدة آیتی ، ابوالفداء به اقتضای مقام خود به عنوان امیرحماه می خواسته در بارة سرزمینهای مختلف اطلاعات دقیق داشته باشد.

یکی از ویژگیهای تقویم البلدان ــ که آن را سرآمد کتابهای دورة خود کرده ــ این است که مؤلف ، اولین کسی است که روش جدول بندی را در جغرافیا به کار برده و تصریح کرده است . این شیوه را از تقویم الابدان ابن جَزْله (متوفی 493) گرفته است . جدولهای ابوالفداء بسیار کامل و در ارائة واضح و منظم مطالب علمی در عهد خود ممتاز بوده است.

تقویم البلدان حلقة اتصال جغرافیای ادبی و جغرافیای ریاضی است. مؤلف در آغاز کتاب ، به نجوم و جغرافیای ریاضی توجه داشته و در این باب از کتاب قانون مسعودی ابوریحان بیرونی استفاده کرده است. تقویم البلدان ، با وجود اقتباس از کتابهای دیگر، در بارة سرزمینهای اقوام غیرمسلمان ، اطلاعات مفیدتر و کاملتری نسبت به آثار گذشتگان دارد. با این حال ، مؤلف به کاستیهای اثرش اذعان داشته ، از جمله اطلاعات کتاب را در بارة سرزمینهای چین ، هند، بلغار، چَرکَس ، روس ، سِرب (صرب )، اولَق و فرنگ ــ که از خلیج قسطنطنیه تا دریای مدیترانه گسترده است ــ ناقص دانسته و از سرزمین سیاهان که در جنوب است ، اطلاعات اندکی ارائه داده است.

تقویم البلدان بخشها و موضوعاتی متفاوت دارد. بخشی از آن جنبة جغرافیای عمومی دارد و مشتمل است بر مطالبی در بارة شناخت زمین از جمله اثبات کرویّت زمین ، هیئت ، آب و هوای زمین ، خط استوا، دریاها، دریاچه ها، رودها و کوهها . مؤلف در این بخش از دو اقلیم نام می برد: اقلیم حقیقی که شامل اقالیم هفت گانه است و اقلیم عرفی که شامل سرزمینهاست. بخش دیگر کتاب ــ که حجم آن بیشتر است ــ در بارة اقلیم عرفی و عالم مسکون است که از جزایر خالدات (قناری ) در غرب تا گَنْگدِز در شرق کشیده شده است و مؤلف ، آن را قبة الارض نامیده است . وی پیش از شرح اقالیم عرفی ، زایجه ای رسم کرده و در آن تمام اقالیم را کنار یکدیگر آورده و در ترتیب مناطق ، مانند ابن حوقل ، از سرزمین عرب آغاز کرده است . مناطق دیگر بترتیب عبارت اند از: مصر، مغرب ، سودان ، اندلس ، جزیره بحر روم (دریای مدیترانه ) و محیط غربی (اقیانوس اطلس )، مناطق شمالی (از جمله سرزمین فرنگان و ترکان )، شام ، جزیره میان دجله و فرات ، عراق ، خوزستان ، فارس ، کرمان ، سجستان ، سند، هند، چین ، جزایر دریای شرق ، روم و مضافات آن ، ارمینیه /ارمنستان ، ارّان و آذربایجان ، سرزمین جبال (عراق عجم )، دیلم و گیلان ، طبرستان و قومس ، خراسان و مضافات آن ، زابلستان و غور، طخارستان / تُخارستان ، بدخشان ، خوارزم ، ماوراءالنهر و مضافات آن . در این بخش ، ابوالفداء به سرزمینهای ایران توجهی خاص دارد که ظاهراً نشانة آن است که تحت تأثیر اطلس اسلام قرار گرفته و به مکتب جغرافی نگاران قرن چهارم روی آورده بوده است . طرح ابوالفداء در شرح سرزمینها، به دو بخش تقسیم می شود: بخش نخست ، در شرح عمومی سرزمین ، حدود، تقسیمات ، اقوام ، سنّتها، آثار کهن ، راهها، نواحی مسکون ، طول و عرض جغرافیایی ، رویدادهای تاریخی و حتی مشاهیر آن . بخش دوم ، شامل جدولهایی که در آنها نام منطقه ، نواحی مسکون ، ضبط صحیح اسامی ، مأخذ مورد استفاده و طول و عرض جغرافیایی آمده است.

ابوالفداء مبدأ طول جغرافیایی را از ساحل دریای غربی (اقیانوس اطلس ) و جزایر خالدات ، و عرض جغرافیایی را از خط استوا درنظر گرفته است . وی طول و عرض صحیح برخی اقالیم را نمی دانسته ، ازینرو برپایة فاصلة این اقالیم از سرزمینهایی که طول و عرضشان معلوم بوده ، طول و عرض آنها را حساب و در این محاسبات از بیرونی پیروی کرده است و به نقل از وی ، بیشتر طول و عرضها را غلط انگاشته است . او علاوه بر بیرونی ، از الاطوال و العروض فرس ، رسم الرّبع المعمور (که برای مأمون از یونانی ترجمه شده بود) و کتاب ابن سعید مغربی استفاده کرده است.

تقویم البلدان در زمان مؤلف شهرت بسیار یافت ، به طوری که شمس الدین ذهبی ، مورخ معاصر ابوالفداء، از آن خلاصه ای نوشت و قلقشندی در صبح الاعشی ' قسمتهایی از آن را نقل کرد. در قرون بعد نیز تقویم البلدان نزد محققان آسیای صغیر ارزش و شهرتی بسزا یافت . محمدبن علی سپاهی زاده (متوفی 997) خلاصه ای از آن را با برخی اضافات به عربی تهیه کرد و آن را اوضح المسالک الی معرفة البلدان و الممالک نامید. علاوه بر آن ، مطالبی از این کتاب را نیز به ترکی ترجمه کرد.

عمادالدین پس از مطالعه کتبی که در بیان جغرافیای بلاد نگاشته شده ، مشاهده کرد که بعضی از جغرافی دانان اسماء بلاد را ضبط نکرده ، و بعضی طول و عرض جغرافیایی و یا صفات شهرها را متذکر نشده اند و هر یک به موضوعی پرداخته و بقیه موضوعات را رها کرده اند ، لذا تصمیم گرفته بحدّ امکان کتابی تألیف کند تا جامع اکثر مباحث مربوط به بلاد باشد ، و آنرا مطابق کتاب ابن حوقل تنظیم نموده در فصولی به همراه اشکال و جداولی ، و در شعبان سال 721 از تألیف آن فارغ شده است .