فربه تر از ایدئولوژی

سروش در کتاب «فربه­ تر از ایدئولوژی»، استدلالی را برای ابطال ایده­ ی «علوم انسانی اسلامی» اقامه می­کند که پیش از او، برخی متفکران غربی از آن سخن گفته­ اند. او معتقد است که علم- از جمله علوم انسانی- از واقعیت‌های خارجی حکایت می­کند که تابع اراده و تمایل ما نیستند و وجود مستقلی از ما به عنوان فاعل شناسا- دارند، در حالی که کسانی که به دنبال ایدئولوژیک کردن علم هستند، در واقع، می­خواهند «عقاید ذهنی» خود را بر «حقایق عینی» تحمیل کنند و نوعی «علم انشایی» - و نه «علم اخباری» - وضع کنند.
«علم انشایی»، در حقیقت، «علم» نیست؛ زیرا آرمان­ها و توقع‌های ما، الزاماً واقعیت­های جهان خارج را بازگو و حکایت نمی­کند. سروش می‌نویسد:
«[در جوامع ایدئولوژیک] صورت ایدئولوژیک دادن به همه‌ی امور، دامنه­ اش تا علوم(و بالاخص علوم انسانی) هم می­کشد. کسانی گمان می­برند که قوانین جهان و جامعه هم می‌تواند صورت ایدئولوژیک پیدا کند و دنبال فلسفه‌ی حزبی (یا ایدئولوژیک) و جامعه­ شناسی ایدئولوژیک می­گردند. لنین آشکارا چنین می­گفت و پاره ­ای از هم­وطنان ما نیز چنین می­اندیشند. غافل از این که قوانین جهان و جامعه، قبل از آن که ایدئولوژی در جهان باشد، بوده­ اند و از پیش خود، صورت و ماهیتی دارند و جزو امور اختیاری و مصنوع نیستند که هر کس آن‌ها را مطابق میل خود بسازد.»
به بیان دیگر، داستان «علم» با داستان «ایدئولوژی» تفاوت دارد. «ایدئولوژی» محصول اندیشه‌های آرمانی و مطلوب ما است که بسیاری از اوقات، «واقعیت خارجی» را در آغوش نگرفته­ اند؛ یعنی صورت «مطلوب» را روایت می­کنند نه صورت «موجود» را، اما از آن سو، «علم» در پی شناخت «واقعیات خارجی» به گونه­ ای مستقل و مجزا از خواسته­ ها و گرایش­های ما است.