مصدق ، سالهای مبارزه و مقاومت - جلد 2

ایران دوره‌های تاریخی بسیاری را از سر گذرانده است. دوره‌هایی پرفراز و نشیب. مشروطّیت یکی از آن دوره‌هاست که بدون بررسی و نقد موشکافانه‌اش، نمی‌توان تاریخ معاصر را آن گونه که بایسته است، از نظر گذراند.
مشروطّیت آغاز فصلی نوین در کتاب تاریخ است، از آن جا که ذهنیت فرهنگی جامعه تغییر یافته و مفاهیمی چون دولت، حزب، مردم، آزادی و بسیاری مفاهیم دیگر در این دوره دوباره باز تعریف می‌شوند.
انقلاب مشروطیت یادآور نام‌های بسیاری است. نام‌هایی از اقشار و طیف‌های متفاوت که هر یک قرائتی ویژه از این متن ارایه داده‌اند و ما امروزه با خوانش چندین باره‌ی آن از زاویای متعدد می‌خواهیم به نقد آن نشسته و سره را از ناسره باز شناسیم.
مصدق در این میان بی‌شک از نام‌هایی است که عبور از کنار آن به‌سادگی میسّر نیست. او را در این برآورد و خوانش نه به گوشه‌ی چشم که باید به تمامی و در کمال نگریست. کاری که غلامرضا نجاتی در کتاب خود، «مصدق؛ سال‌های مبارزه و مقاومت» می‌خواهد به سرانجام رساند. این کتاب در دو جلد به چاپ رسیده است.
جلد اول مشتمل بر نوزده فصل است که از «نخستین سال‌های زندگی» تا «در تدارک کودتا» را در بر می‌گیرد.جلد دوم ده فصل را در خود جای داده که «کودتای انگلیسی ـ آمریکایی» نخستین و «سال‌های واپسین» آخرین فصل آن است. کتاب مؤخره‌ای را نیز با عنوانی «گفتار پایانی» دارد و نیز ضمائمی که مجموعه اسناد، تصاویر، سالشمار زندگی دکتر مصدق، منابع و مأخذ را دربر می‌گیرد.
سرهنگ غلامرضا نجاتی که خود در شهریور ۱۳۲۰ عضو سازمان افسران ناسیونالیست گردیده و سپس با حضور دکتر مصدق در صحنه ملّی، در صف یاران او قرار می‌گیرد، یکی از ضرورت‌های نگارش این کتاب را تحلیل گسترده‌تر رویدادهای آن دوران – در بعد از چاپ بخش مهمی از اسناد و مدارک آرشیو دولتی بریتانیا (مربوط به نهضت ملی و حکومت مصدق) و نیز انتشار قسمتی از اسناد محرمانه و سری وزارت خارجه آمریکا و سیا ـ عنوان می‌نماید. در واقع مؤلف با دستیابی به این اسناد و درک اهمیت آن‌ها درصدد برآمده است که بررسی دقیق‌تری از رویدادهای آن دوران به عمل آورد.
علاوه براین به زعم نویسنده‌ی کتاب، با گذشت بیش از نیم قرن و به رغم انتشار انبوهی از کتاب‌ها، نوشته‌ها، مقالات و تفسیرهای ضد و نقیض و حتی گمراه کننده، کتاب جامع و مستندی پیرامون زندگی مصدق منتشر نشده است و به نظر وی کتابِ «مصدق؛ سال‌های مبارزه و مقاومت» افزون بر ارایه‌ی تحلیل تاریخی دوران مذکور، به زندگی و شخصیت سیاسی دکتر مصدق نیز پرداخته است.
کتابِ «مصدق؛ سال‌های مبارزه و مقاومت» در ژانرِ کتاب‌های تاریخی است. و یکی از ویژگی‌های اساسی این گونه از کتاب‌ها، که لذت متن را دوچندان می‌کند، درک جایگاه تاریخی خود مؤلف در آن دوره‌ی تاریخی است که او شرح ماوقع می‌کند. گاهی نویسنده‌ی کتاب به علت عدم حضور در آن برهه، تنها از منابع و مآخذ موجود، در تألیف خود سود می‌جوید و گاهی نیز خود مؤلف در زمانه‌ی مورد نقد و نظرش، حضوری فعالانه دارد و آن چه که می‌گوید، نتیجه‌ی دریافت و زندگی شخصی او در کنار مطالعه‌ی منابع دیگر است.
مؤلف کتاب مورد نظر این یادداشت، زنده یاد سرهنگ غلامرضا نجاتی از مؤلفان گروه اخیر بشمار می‌رود.
که این مؤلفه و نیز استفاده‌ی نویسنده از نثری ساده، روشن و بی‌تکلف در کنار آن، لذتِ خوانش این کتابِ تاریخی را دوچندان می‌نماید.
نکته دیگر این که، بنابر آن چه ناشر کتاب در مقدمه می‌گوید؛ به علت طولانی شدن جریان چاپ و نشر (که خود نتیجه‌ی سلطه‌ی تنگ‌نظری و انحصار بر فضای فرهنگی کشور است) و نیز به سبب سنگ‌اندازی‌های بسیار، نویسنده‌ی این اثر شاهد نشر کتابش ـ که به تعبیر خود شاهکارش بوده است ـ نبوده و در نیمه‌ی راه چاپ و نشر این کتاب، به درود حیات گفته است. یادش گرامی باد.

در پایان قسمتی از بخشی به نام «مطبوعات مخالف در ایران پس از کودتا» را با هم می‌خوانیم:
روزنامه نبرد ملت، به مدیریت عبداله کرباسچیان ناشر افکار فدائیان اسلام، در شماره‌ی ۲۹ مرداد ۱۳۲۲ از کودتا به عنوان یک حرکت اسلامی نام برد و نوشت:

«دیروز تهران در زیر قدم‌های مردانه افراد ارتش و مسلمانان ضد اجنبی می‌لرزید، مصدق غول پیر خون‌آشام در زیر ضربات محو کننده‌ی مسلمانان استعفا کرد. تمام مراکز دولتی توسط مسلمانان و ارتش اسلام تسخیر شد . . .»