فکر دموکراسی اجتماعی در نهضت مشروطیت ایران

یکی از دوستان زنده یاد آدمیت را تیدیل به ملغمه ای عجیب و غریب از سوسیالیست و مارکسیست و کمونیست و غربگرا و اومانیست و بورژوا و خرده بورژوا و... و.... نموده و من ماندم که این آدمیت کیست یا چیست. تصور میکنم این دوست عزیز حتی یکی از کتابهای آدمیت را نخوانده باشد و بی خواندن آنها ارائه چنین تفسیری از یکی از بزرگترین تاریخ نگاران معاصر ناعادلانه است. بلی آدمیت اسلامگرا نیست و تاریخ را بیطرفانه و بی حب و بغض به نقد میکشد و شخصیتهای تاریخی را در برهه زمان خودشان به تصویر میکشد و به محک میگذارد. تنها کتاب "امیرکبیر و ایران" وی را در ردیف برجسته ترین تاریخ نگاران این ملک قرار میدهد و چنین اظهار نظرهایی نه از ارزش وی میکاهد و نه به ارزش منقدان وی اضافه میکند.

جهان خوردم و کارها راندم؛ عاقبت کار آدمی مرگ است...
... سر خاک آدمیت به شهادت بایستیم...

روزگار بر سر ما این آورد که آدمیت از روزگارمان رفت. اگر آدمیت را بسیار بخوانیم می دانیم که قسمت مهمی از تاریخ ایران را تا آنجا که توانست با ذهنی دقیق، از در افتادن به کام روایتهای زبون و روایان نادون نجات داد. اگر نه این کار را کرده بود، امروز بازار جارچیان و قاچاقچیان فرهنگ داغ تر از آنچه هست مشتری داشت. بی صفتی است نسبتی که یکی از ناکاربران به اندیشه های فریدون آدمیت داد را بخوانیم و لب فرو بندیم.

آخه اصلا تو خودت ببین جمله بندی فارسی بلدی که از آدمیت و مرتبه‏ی قلمش ایراد میگیری؟
چنان شگرف بوَد پارسی ندانی تو
که می‏سزد که چنین بر سرت خروش کنم
شکسته بسته ی خود را به ما مکن عرضه
ز من مخواه به کلپتره هات گوش کنم

شاید قابل دانستن باشد که فریدون ادمیت از جمله کسانی است که در نوشتارها و گفتارها و عملکردش ملغمه ای است از شخصیتی شیفته غرب و آرا و افکار اومانیستی از یک سو-
و دارای گرایش های ذهنی و البته فقط و فقط ذهنی سوسیالیستی و در پاره ای موارد مارکسیستی از سوی دیگر.
البته سبک و سیاق زندگی این شخص به هیچ وجه نه سوسیالیستی بود و نه مارکسیستی و کمونیستی.
به اذعان دوستان و نزدیکان فکری اش- او را باید یک خرده بورژوا یا حداکثر یک برژوا دانست که در معرض ارای مختلف قرار گرفته بود و از یک ایرانی مسلمان به یک انیرانی لامذهب _آته ئیست_ تبدیل شده بود.
به هر تقدیر- معرفی این گونه انسانهای استحاله شده و افکار و منویات شان بدون تردید برای نسل جوان می تواند آموزنده باشد مشروط بر این که با مبانی ملی و نیز مذهبی شان آشنا باشند.

شاید این گونه مطلق سخن گفتن از فریدون ادمیت مناسب نباشد.
اشکال ها و ایراداتی که بر وی و دیدگاه و روش نقدش وارد شده نیز درخور تامل جدی است.

برای کسانی که به سیر تحولات اجتماعی بویژه در دوران مشروطیت علاقه دارند نام فریدون آدمیت شناخته شده است و هر اثری از او واجد ارزشهای ویژه خود است.
این کتاب در حقیقت تحقیقی است از یک رویداد و از یک شخص که آدمیت به بررسی افکار وی میپردازد. خواندن این کتاب را به علاقمندان به بررسیهای جدی تاریخی توصیه میکنم و از دوست عزیزی که امکان خواندن آنرا فراهم نموده کمال تشکر را دارم.