همه پرسی های رژیم شاه

کتاب همه‌پرسی‌های رژیم شاه نوشته‌ی بهمن خدایی، پژوهشی تحلیلی و مستند درباره‌ی دو رویداد مهم در تاریخ سیاسی ایران معاصر است که تحت عنوان «همه‌پرسی» برگزار شدند اما در واقع بیش از آنکه نشانی از اراده‌ی مردم داشته باشند، بازتاب‌دهنده‌ی خواست و منافع قدرت حاکم بودند. نویسنده در این اثر با بهره‌گیری از منابع تاریخی، اسناد رسمی و تحلیل‌های حقوقی، به بررسی مشروعیت، زمینه‌ها، فرایند اجرا و پیامدهای این همه‌پرسی‌ها در دوران سلطنت محمدرضا پهلوی می‌پردازد.
محور اصلی کتاب، دو همه‌پرسی بحث‌برانگیز در دهه‌های ۳۰ و ۴۰ خورشیدی است: یکی همه‌پرسی انحلال مجلس هفدهم در سال ۱۳۳۲ که در دوران نخست‌وزیری دکتر مصدق برگزار شد و دیگری همه‌پرسی مربوط به اصلاحات موسوم به «انقلاب سفید شاه و مردم» در بهمن ۱۳۴۱. نویسنده با نگاهی دقیق، نخست مفاهیم نظری مرتبط با رفراندوم، پیشینه‌ی تاریخی آن در جوامع مختلف، و جایگاه حقوقی‌اش در قانون اساسی مشروطه را بررسی می‌کند و سپس وارد تحلیل تفصیلی این دو همه‌پرسی می‌شود.
در مورد همه‌پرسی انحلال مجلس، کتاب نشان می‌دهد که چگونه در شرایط بحرانی سیاسی، شاه با توسل به همه‌پرسی و بدون پشتوانه‌ی قانونی روشن، مجلس منتخب مردم را منحل کرد تا از بن‌بست با دولت مصدق عبور کند. در بخش مربوط به همه‌پرسی انقلاب سفید نیز، نویسنده با واکاوی متن اصلاحات شش‌گانه، به بررسی اهداف داخلی و خارجی این اقدام، مخالفت علما و روشنفکران، و نحوه‌ی برگزاری آن در فضایی بسته و کنترل‌شده می‌پردازد.
رویکرد کتاب بیشتر انتقادی و تحلیل‌محور است. خدایی با استناد به اصول قانون اساسی، ساختار حکومت وقت و فضای سیاسی آن دوران، این همه‌پرسی‌ها را نه به‌عنوان نماد دموکراسی، بلکه ابزاری برای تثبیت سلطنت مطلقه ارزیابی می‌کند. او نشان می‌دهد که در غیاب نهادهای نظارتی مستقل، رسانه‌های آزاد و مشارکت واقعی مردم، حتی سازوکارهای به ظاهر مردم‌سالارانه نیز می‌توانند به ابزاری برای تحکیم قدرت تبدیل شوند.
همه‌پرسی‌های رژیم شاه کتابی مهم برای پژوهشگران تاریخ سیاسی، حقوق‌دانان، دانشجویان علوم سیاسی و علاقه‌مندان به شناخت دقیق‌تر از رفتار حکومت پهلوی با مفاهیمی چون «خواست مردم» و «مشروعیت سیاسی» است. این اثر با زبان علمی و متکی بر سند، تلاش می‌کند تصویری روشن و دقیق از آنچه «رفراندوم» در ایران عصر پهلوی نام گرفت، ترسیم کند.