از روزگار رفته حکایت - جلد ۳: پراکنده

به کوشش : منصوره اتحادیه و بهمن فرمان

خاطرات محمدولی میرزا هم منظم و هم نامنظم است. گاهی هر روز و بی فاصله مطالبی را یادداشت کرده و گاهی وقفه ای چندروزه بین آنها انداخته است. گاهی هم ناگهان رشته کلام را قطع کرده، از اکنون به گذشته رفته، جسته و گریخته چیزهایی به یاد آورده و آنها را درهم و مغشوش نوشته است.
آنچه که از نوشته های او به دست ما رسیده حدود چهل دفترچه، در ابعاد مختلف جیبی، پاکتی، پالتویی، تحریری و خشتی، می شود و قدیمی ترین آنها با شرح وقایع سفر فارس از سال ۱۳۳۸ ه.ق/ ۱۲۹۹ه.ش، آغاز می گردد و بعد از آن در سراسر عمرش ادامه می یابد.
نخستین جلد خاطرات محمدولی میرزا حاوی سفرنامه هایی است که او در مورد سفرهای سیاسی اش در حد فاصل سالهای ۱۳۳۸ ه.ق/ ۱۲۹۹ه.ش تا ۱۳۴۲ ه.ق / ۱۳۰۲ ه.ش نوشته است و شامل سفرهای او به فارس، عراق، و آذربایجان می شود.
دومین جلد، مربوط به حضور او در دوره های پنجم، ششم و هفتم مجلس شورای ملی است و محمدولی میرزا اگرچه در دوره چهارم نیز در مجلس شورای ملی حاضر بود و از سوی مردم تبریز وکالت داشت، راجع به آن دوره چیزی ننوشته است علاوه بر این او در دوره های سیزدهم و چهاردهم هم وکیل مجلس بود و در دوره کوتاهی از مهر تا دیماه ۱۳۲۵، وزیر کار شد.
سومین جلد مکتوبات در بردارنده خاطرات پراکنده محمدولی میرزا است و موضوعات متنوعی مانند دولت قوام السلطنه، فرقه دموکرات آذربایجان، اصلاحات ارضی محمدرضاشاه فرجام نصرت الدوله، خوی و خصلت محمّد مصدق، فساد دیوان سالاری و رضاخان در رکاب فرمان فرما را عرضه می کند.