پیشگیری از جرم از دیدگاه جرم شناسی

دانشمندان با توجه به رشته تخصصی خود، توصیف‌های گوناگونی از “جرم” نموده‌اند. “جرم” از نگاه جامعه‌شناختی، انحراف و عملی خلاف موازین جامعه و مخالف با هنجارهای اجتماعی است که ناهنجاری خوانده می‌شود. برخی دیگر “جرم” را عملی نابهنجار، و مجرم را کسی که نظم اجتماعی را بر هم بزند تلقی کرده‌اند . حقوق‌دانان هر فعل و ترک فعلی را که نظم، صلح و آرامش اجتماعی را مختل سازد و قانون نیز برای آن مجازاتی تعیین کرده باشد، “جرم” می‌داند. از نگاه روان‌شناسان عبارت است از: خارج شدن از حالت تعادل روانی ورفتاری؛ یعنی داشتن رفتار منحرفانه، یا رفتاری که صورت عادی و نرمال نداشته باشد. از نگاه دینی، جرم تخطی از جنبه‌های اعتقادی و تعالیم مذهبی و طغیان و سرکشی در برابر امرو نهی‌های پروردگار متعال است. یش‌گیری از لحاظ لغوی به معنی “پیش‌دستی کردن پیشی گرفتن و به جلوی چیزی رفتن” و نیز به معنای “آگاه کردن خبر چیزی را دادن و هشدار دادن” است. در جرم‌شناسی پیش‌گیرانه معنای نخست مورد نظر بوده است، یعنی با به کارگیری فنون مختلف به منظور جلوگیری از بزه‌کاری به استقبال جرم رفته و از آن پیشی گرفت. در خصوص تعریف و دامنه شمول پیش‌گیری از جرم میان صاحب‌نظران اختلاف نظر وجود داشته که سبب پیدایش دو بینش و رویکرد متفاوت نسبت به این مقوله شده است. در بینش نخست که رویکردی عام نسبت به پیش‌گیری است، هر چیزی که به مقابله با جرم پرداخته و از بروز آن جلوگیری کرده یا موجبات کاهش آن را فراهم سازد، پیش‌گیری از جرم تلقی می‌شود. در این بینش کیفر نیز نوعی پیش‌گیری محسوب می‌شود؛ چرا که از یک سو با توجه به بازدارندگی عام سبب پیش‌گیری عمومی شده و از سوی دیگر با بازدارندگی خاص، از تکرار جرم توسط مرتکب جلوگیری می‌کند. این رویکرد، ابتدا در تفکرات سیاست جنائی انریکو فری بروز پیدا کرد. تدابیر دفاع فردی که برای پیش‌گیری از تکرار جرم بیان شده است و نیز پیش‌گیری عمومی که بر اساس تدابیر جمعی حاصل می‌شود، نشان از برداشت موسع فری از پیش‌گیری است. ایرادات وارده به این رویکرد، نخست، تفکیک دو مقوله پیش‌گیری و سرکوب‌گری در عرف جرم‌شناسی است، چرا که هر چند این دو در هدف که همان پیش‌گیری از جرم است، مشترک هستند ولی از لحاظ بعضی خصایص از یکدیگر متمایزند. به عنوان نمونه پیش‌گیری هم توسط دولت و هم جامعه مدنی قابل اعمال است ولی کیفر در انحصار دولت قرار دارد . در حقوق اسلام آن چه در درجه اول اهمیت قرار دارد، پیش‌گیری از وقوع جرم و اصلاح و درمان با استفاده از تدابیر پیش‌گیرانه و اقدامات تامینی و تربیتی است و خود مجازات‌ها به خودی خود موضوعیت ندارند . وضع مقررات کیفری وجرم تلقی کردن در اسلام، تاکید بر اعمال مجازات و تسریع در اجرای آن، نشان از اهمیت دادن به آثار و نتایج مجازات در حیات اجتماعی انسان‌ها دارد. در کنار تحقق این هدف، مجازات کارکرد دیگری غیر از تحقق عدالت کیفری نیز برعهده دارد . در نظام کیفری اسلام، یکی از اهداف مهم، بازداشتن انسان از ارتکاب جرم است، اما این اثر لزوما بر اجرای کیفر مترتب نیست، بلکه عمدتا بر وجود قوانین کیفری بازدارنده، مترتب است و قانون کیفری باید به گونه‌ای باشد که قبل از اجرا تاثیر خود را در بازداشتن افراد از ارتکاب جرم داشته باشد. به همین دلیل است که اولا برای اثبات برخی از جرائم شرایط سختی مقرر شده است، ثانیا پس از وقوع جرم نیز راه‌هائی برای عدم اجرای مجازات پیش‌بینی شده است. اصل تقدم پیش‌گیری بر درمان، ریشه در فطرت و سرشت آدمی دارد. در قرآن نیز تقوی، به عنوان یکی از موارد ضروری و راهی برای پیش‌گیری از وقوع جرم تلقی می‌شود. پیش‌گیری از وقوع جرم باعث سالم ماندن فضای اجتماعی و فرهنگی جامعه و تامین امنیت می‌شود و نقش سازنده‌تری ایفا می‌کند. ارتکاب هر جرم آثار و تبعات زیان‌باری را برای مجرم و جامعه در برداشته و مجازات هر چند که بتواند مجرم را متنبه سازد و جنبه ارعاب و عبرت‌پذیری داشته باشد؛ ولی به هیچ وجه نمی‌تواند آثار زیان‌بار آن را جبران کند و مجرم و جامعه را به جایگاه قبل از وقوع جرم بازگرداند. این امر حتی در مورد مجنی‌علیه هم می‌تواند صادق باشد. شاید بتوان گفت از جمله حکمت‌ها و سخت‌گیری‌های دین اسلام در اثبات جرائمی که جنبه حق الهی دارند، توجه به همان آثار و تبعات زیان‌بار اجرای حدود و مجارات‌های اسلامی و جرائم ناشی از آن‌هاست؛ لذا رافت و عطوفت اسلامی همچون عدالت، چون روحی در کالبد سیاست کیفری اسلام دمیده شده است و رمز سقوط حد با توبه قبل از اثبات جرم با مخیر بودن قاضی در اعمال مجازات جرم در صورت توبه کردن پس از اثبات جرم در موارد اقرار خود بیانگر همین نکته اساسی است. البته این توضیحات در جهت نفی مجازات به عنوان یکی از راه‌های پیش‌گیری از وقوع جرم نیست بلکه پیش‌گیری از وقوع جرم را ذاتا و قبل از وقوع جرم اولیه توصیف می‌کند .با نگاهی به آموزه های دینی می بینیم که آن چه امروزه از آن به عنوان پیشگیری از جرم یاد می شود در تار و پود پیام های آسمانی و رهنمودهای انبیاء و اولیا الهی بوده است و بالاتر از آن از آنجا که رسالت این رهایی انسان از تباهی و گروهی می باشد لذا پیشوایان دینی برای تحقیق آن از هیچ تلاشی دریغ نمی کردند و قبل از مبارزه با معلول با علت و زمینه گناه و جرم مبارزه می کردند و بر این اساس پیشگیری از انحراف در صور وظایف دینی قرار داشته است. البته در مکاتب الهی شیوه های تربیتی علاوه بر مجازات ها مورد تأکید بوده است. به نظر می رسد با تلفیقی از آموزه های اسلام و راههای پیشگیری از جرم در علم جرم شناسی می توان به یک سیستم جامع در معرض پیشگیری از وقوع جرایم دست یافت.