دیدگاه‌های اجتهادی و فقهی شهید ثانی در قواعد و اصول فقهی

شیخ زین الدین بن نور الدین، مشهور به شهید ثانی، از فقهای نامدار شیعه امامیه است . وی در قرن دهم هجری حوزه فقاهت شیعه را با تلاش های علمی خود رونق بخشید. در روز سه‌شنبه سیزدهم شوال سال۹۱۱ هـجری- قمری در روستای جبع چشم به جهان گشود. جُبَع یا جُباع روستایی کوهستانی در « جبل عامل » از مناطق جنوب لبنان بوده که از دیرباز مردمانش دوستدار اهل بیت پیامبر (ص) بوده و افتخار تشیع داشته‌اند .
۱- خاندان شهید ثانی
شهید زین‌الدین فرزند شیخ نورالدین، علی بن احمد بن محمد بن علی بن جمال‌الدین بن تقی بن صالح بن مشرف بن عاملی جُبَعی بوده است. پدرش شیخ نورالدین علی، معروف به « ابن الحجه » یا « الحاجه » در شمار بزرگان عصر خویش به حساب می‌آمد و اجدادش، در عداد عالمان قرار داشتند. نیای اعلای او « شیخ صالح بن مشرف » از شاگردان علامه حلی بود و از آن جا که این نسل در طول اعصار زنجیره دانش اسلامی و شیعی را استمرار بخشیده بودند « سلسله الذهب » نامیده می‌شدند. این سلسله علمی و معنوی در نسل‌های پس از شهید ثانی نیز ادامه یافت و حلقه‌های چندی بر آن افزوده شد چنان که در میان فرزندان و نوادگان او از شیخ حسن صاحب « معالم‌الاصول » و سید محمد علی عاملی نوه دختری او صاحب کتاب «مدارک » می‌توان یاد کرد. چرا که آثار علمی آن دو چون شرح شهید ثانی بر اللمعه الدمشقیه تا عصر حاضر از آثار مورد توجه حوزه‌های علمیه بوده و هست. نسل پاکیزه شهید ثانی نه تنها خط فقاهت و دانش اسلامی و معرفت شیعی را ادامه دادند که خط شهادت را نیز استمرار بخشیدند چنان که شهید سید محمد باقر صدر، فقیه و عالم مبرز امامی و خواهر مجتهد و با فضیلت او شهید « بنت الهدی » و عالم مبارز و روشن‌اندیش « امام موسی صدر » از مبارزان و مصلحان نسل اویند .
۲- زندگی علمی شهید ثانی
شهید ثانی در طفولیت ابتدا روخوانی قرآن را فراگرفت و سپس در آغاز نوجوانی ادبیات عرب را نزد پدرش « علی بن احمد عاملی » فراگرفت و با فراگیری مختصرالنافع و اللمعه الدمشقیه شاگردی خود را نزد پدر ادامه داد تا این که در سال ۹۲۵ هـ.ق پدرش چشم از جهان فروبست. اولین سفر علمی وی هجرت به روستای « میس » و فراگیری کتاب‌های شرایع محقق، ارشاد علامه ، قواعد شهید اول، نزد شوهرخاله خود، شیخ علی بن عبدالعالی، در طول هشت سال اقامت در آنجا بود. دومین سفر علمی شهید ثانی به « کرک نوح » در اواخر سال ۹۳۳ هـ .ق بود وی برای تکمیل معلومات خود نزد « سید بدرالدین حسن بن جعفر اعرجی » هجرت نمود. سومین سفر علمی وی سفر به « دمشق » در سال ۹۳۷ بود که با درک محضر شمس‌الدین محمد مکی هم نام شهید اول در زمینه کتاب « الموجز » و « غایه القصد فی معرفه الفصد » که درباره طب نگاشته شده بود و نیز قسمتی از کتاب « حکمه الاشراق » سهروردی دانش آموزی نمود . در سال ۹۳۸ به وطن بازگشت و تا سال ۹۴۵ هـ .ق در آنجا به تدریس و تحقیق اشتغال داشت . سفرچهارم وی هجرت مجدد به دمشق در سال ۹۴۵ است که برای آشنایی نزدیک با مباحث حوزه اهل سنت و قرائت بخش‌هایی از صحیح بخاری و صحیح مسلم نزد شیخ شمس‌الدین محمد بن طولون دمشقی حنفی که در نهایت به اجازه روایت این دو اثر نایل گردید، سفر نمود . پنجمین سفر شهید ثانی سفر به مصر و ملاقات با شیخ محی‌الدین، عبدالقادر در شهر غزه و مناظره با وی در زمینه مباحث علمی و دریافت اجازه تمام از او بود. سفر ششم به بیت‌المقدس در سن سی و هفت سالگی است که به قرائت بخشی از صحیحین نزد « شیخ شمس‌الدین بن ابی‌اللطیف مقدسی » و دریافت اجازه تمام از وی انجامید. هفتمین سفر شهید ثانی سفرهای متعدد دیگری که بیشتر جنبه زیارتی و یا آگاهی اجتماعی و سیاسی داشت هر چند دستاوردهای علمی و اجتماعی و چه بسا سیاسی‌ای را به همراه می‌آورد مثل سفر به حجاز و تشرف به حج و سفر به عراق و ترکیه و قسطنطنیه که البته در سفر اخیر هجده روز را در گمنامی می‌زیست، طی این مدت کتابی را مشتمل بر ده موضوع تدوین کرد و در اختیار قاضی عسکر روم به نام محمد بن قطب الدین قرار داد . هشتمین سفر علمی شهید ثانی هجرت به بعلبک و پنج سال توقف در آن جا و بر عهده گرفتن مسئولیت اداره حوزه علمی آن سامان در این مدت شهید ثانی شهرت و مرجعیت یافت و حتی پیروان سایر مذاهب اسلامی از اهل سنت نیز برای آگاهی از تکالیف شرعی خود به او مراجعه می‌کردند و بر طبق فقه خویش پاسخ می‌یافتند. شهید ثانی در این زندگی علمی پرتلاش توانسته بود در سن سی و سه سالگی به مقام اجتهاد دست یابد.
۳- استادان و شاگردان شهید ثانی
شهید ثانی طی هجرت علمی خود نزد بیست و پنج نفر از عالمان و فقیهان توفیق حضور یافته و از هر کدام بهره‌ای برده بود. این تعداد شامل همه عالمانی است که وی آنان را درک کرده است چه امامی چه عامی نام برخی از آنان در زندگی علمی شهید آورده شده عبارتند از : پدرش احمد عاملی جُبَعی ، شیخ علی بن عبدالعالی مَیسی ، شیخ محمد بن مکی ، سید حسن بن جعفر کرکی ، شیخ احمد بن جابر ، شمس‌الدین بن طولون ، شیخ ابوالحسن بکری ، شیخ شمس‌الدین. شاگردان وی بسیارند از آن جمله سید نورالدین علی عاملی جبعی، سید علی حسینی عاملی جزینی، شیخ حسن بن عبدالصمد حارثی محمد بن حسین، ملقب به حر عاملی جد پدری صاحب وسایل‌الشیعه ، بهاءالدین محمد بن علی عودی معروف به ابن عودی۱ .
۴- آثار علمی شهید ثانی
شهید ثانی در شمار عالمان پراثر و پرتلاش امامی قرار دارد به گواه ابن عودی دو هزار کتاب از شهید به جای مانده است که دویست تای آن ها به خط وی می باشد. شهید ثانی در عمر کوتاه نجاه و چهار ساله اما با برکت خویش توانسته است در موضوعات مختلف از خود تالیفات گران قدر به یادگار گذارد . متاسفانه امروز عمده آثار شهید از بین رفته اما برخی از آثار وی که در دسترس قرار دارد عبارتند از :
- تمهید القواعد الاصولیه و العربیه لتفریع قواعد الاحکام الشرعیه : این کتاب به تحقیق مکتب الاعلام الاسلامی، فرع خراسان در سال۱۴۱۶ﻫ/۱۳۷۴ ش. به چاپ رسیده است .
- حاشیه الارشاد : به تحقیق رضا مختاری و دیگران در مرکز الابحاث و الدراسات الاسلامیه قم ، اولین بار در سال ۱۴۱۴-۱۴۲۱ به چاپ رسیده است .
- حاشیه شرائع الاسلام : به تحقیق مرکز الابحاث و الدراسات الاسلامیه اولین بار در سال ۱۳۸۰ ش منتشر شده است .
- حاشیه المختصر النافع : به تحقیق مرکز الابحاث و الدرسات الاسلامیه اولین بار در سال ۱۴۲۲ق به چاپ رسیده است .
- رسائل الشهید الثانی : به تحقیق مرکز الابحاث و الدراسات الاسلامیه اولین بار در سال ۱۴۲۱ ـ ۱۴۲۲ ﻫ به چاپ رسیده است .
- روض الجنان فی شرح ارشاد الاذهان : به تحقیق مرکز الابحاث و الدراسات الاسلامیه اولین باردر سال ۱۴۲۲ ﻫ -۱۳۸۰ ش به چاپ رسیده است .
- الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه : به تحقیق و نشر مجمع الفکر الاسلامی اولین بار در سال ۱۴۲۲ ﻫ / ۱۳۸۲ ش به چاپ رسیده است .
- شرح البدایه المطبوع باسم الرعایه لحال البدایه فی علم الدرایه : به تحقیق گروه احیاء التراث الاسلامی ـ مرکز الابحاث و الدرسات الاسلامیه اولین بار در سال ۱۴۲۱ﻫ/۱۳۸۱ش منتشر شده است .