دیوان عصمت بخارائی

به اهتمام: احمد کرمی

دیوان عصمت بخارایی حاوی اشعاری است شیرین و شیوا که مخصوصاً غزلیات آن مورد پسند دوستداران غزل واقع خواهد شد؛ زیرا این غزل‌ها که همه کوتاهند و به‌ندرت ممکن است غزلی از هفت بیت تجاوز کند، از لحاظ مغز و معانی عرفانی به اشعار حافظ و گاهی از جهت روانی و سلامت به اشعار سعدی شباهت دارند و درعین‌حال، گاهی از نظر دقت خیال و باریک‌اندیشی ما را به یاد مضمون‌یابی‌های صائب می‌اندازد و در بعضی از موارد هم لطافت معنی و دقت بیان او شیوه غزل‌سرایی عاشق اصفهانی را به خاطر می‌آورد، ولی روی‌هم‌رفته غزل‌های خواجه عصمت که مردی عارف و صاحبدل شناخته شده، بیش از همه، با اشعار حافظ همانند است و خواننده‌ای که ذوق سلیم دارد در حین مطالعه آنها به‌آسانی درمی‌یابد که او تا چه حد در پیروی از حافظ کوشا بوده است. قصاید او نیز اگرچه به پای غزلیات نمی‌رسد، خالی از لطف نیست و همان عزوبت الفاظ و شیوایی بیان را دارد. در برخی از آنها نیز به مضامین بدیع برمی‌خوریم. نخستین چکامه که در ستایش پروردگار ساخته و دومین چکامه که در منقبت پیشوای پرهیزگاران علی بن ابی‌طالب(ع) سروده شده، مؤید این مطلب است. با این وصف قصاید او را نمی‌توان با آثار قصیده‌سرایان بزرگ برابر شمرد. خواجه فخرالدین عصمت‌الله فرزند خواجه مسعود بخارایی، از سخنوران شیرین‌گفتار روزگار تیموریان است؛ به یکی از خانواده‌های شریف بخارا بستگی دارد و نسب وی به جعفر بن ابی‌طالب (جعفر طیار) می‌رسد؛ چنان‌که خود ضمن قصیده‌ای در ستایش امیرالمؤمنین(ع) می‌گوید:
گرچه گمنام است عصمت لیکن از روی نسب
هم ز آل جعفر است و هم ز نسل مرتضی