محمد بن احمد بی جبیر

(0540 - 0614 م)

خانواده ابن جبیر از قبیله کنانه از قبایل بزرگ و کهن عرب بود. جد بزرگ او عبدالسلام بن جبیر همراه بلج بن بشر بن عیاض قشیری به سرزمین اسپانیا گام نهاد . بلج بن بشر از مردم شام و سردار سواران آن سرزمین در سپاه هشام بن عبدالملک خلیفه اموی بود و در فتح افریقا مشارکت داشت‌. وی همراه گروهی از بربرهای شمال افریقا به اندلس آمد. عبدالسلام بن جبیر پس از هلاکت بلج که در اندلس و نزدیکی قرطبه روی داد، همچنان در اسپانیا باقی ماند. چنین به نظر می‌رسد که خانواده ابن جبیر در بلنسیه اقامت داشتند. ابن جبیر مدتی در شاطبه به سر برد و نزد پدرش و نیز در محضر ابوعبدالله الاصیل و ابن الحسن بن ابی العیش به فراگرفتن دانش و ادب و مقدمات علوم دینی پرداخت و در ضمن از پرورش قریحه شاعرانه خود نیز غافل نماند. وی بعدها به غرناطه رفت و در سایه استعداد خویش در خدمت ابوسعید عثمان بن عبدالمؤمن حاکم غرناطه که از موحدون بود، سمت دبیری یافت و همانند پدر در زمر کاتبان و ادیبان او درآمد. تذکره‌نویسان او را از ادیبان عصر و دارای نظم فایق و نثر بدیع دانسته‌اند. سفرنامه نویسی تا سده پنجم هجری اکثر نوشته‌های جغرافیایی متعلق به جغرافی نگارانی است که در منطقه شرقی خلافت عباسیان می‌زیستند و گسترش اینگونه آثار در سرزمینهای غربی خلافت‌، از جمله مغرب و اسپانیا کندتر از شرق بود. از سده ۵ ق اینگونه آثار در مناطق غربی‌، به تدریج صورتی گسترده‌تر از شرق یافت‌. در این عصر جغرافی‌نگاران شناخته شده‌ای از غرب سر بر آورده‌اند که از میان آنان ابن عبدالبر (ه م‌)، ادریسی (ه م‌) و ابن دلائی (ه م‌) را می‌توان نام برد. از این قرن آثاری در ادب جغرافیایی پدید آمد که در زبان عربی با نام «الرحله» و در فارسی با عنوان «سفرنامه‌» شهرت یافت‌. الرحله معمولاً بر روال سفرنامه ناصرخسرو تدوین می‌یافت‌. بنا به نوشته کراچکوفسکی این آثار نه به صورت «المسالک‌»، بلکه به صورت یادداشتهای روزانه تدوین شده و با سفرهایی به قصد حج مرتبط بوده‌اند، ولی افزون بر مراسم حج‌، دیگر مراحل سفر نیز بیان شده است. عمده‌ترین اینگونه آثار که در اسپانیا نوشته شده‌، مرهون سفرنامه ابن جبیر دانسته‌اند. آغازگر اینگونه نوشته‌ها نیم قرن پیش از ابن جبیر، رحله نویس دیگری به نام ابوبکر محمد بن العربی (۴۶۸-۵۴۳ق‌) بود، ولی ابن جبیر اینگونه نوشته‌ها را به مدارج بالاتری ارتقاء داد. وی ماجرای سفر خود را به صورتی دقیق با ذکر تواریخ هجری قمری‌، مسیحی و گاه سریانی نوشته است‌. تالیفات ماجرای نخستین سفر ابن جبیر به صورت یادداشتهای روزانه نوشته شده است‌. یادداشتهای مزبور پس از بازگشت او به غرناطه در ۵۸۱ق به صورت کتابی جداگانه تدوین یافت‌. معلوم نیست عنوان دقیق کتاب او چه بوده است‌. بنابه نوشته کراچکوفسکی ظاهراً هر دو عنوان مغلق این سفرنامه یعنی کتاب الاعتبار الناسک فی ذکر الا¸ثار الکریمه والمناسک و تذکیر بالاخبار عن اتفاقات الاسفار ساختگی هستند و می‌توان چنین پنداشت که عنوان اصلی کتاب رحله الکنانی بوده که نشانه‌ای از وابستگی قبیله‌ای ابن‌جبیر است‌. رحله الکنانی از نظر محتوا و بیان ویژگیهای زمان حیات ابن جبیر در خور توجه بسیار است‌. این کتاب مطالب بسیار ارزنده‌ای درباره مکه‌، مدینه‌، عراق‌، مصر و سوریه به ویژه در نخستین دوره جنگهای صلیبی و نهضت اسلامی تحت زعامت نورالدین زنگی و صلاح‌الدین ایوبی ارائه کرده است‌. کتاب شامل مطالبی درباره شگفتیهای سرزمینها، آثار هنری‌، اوضاع سیاسی‌، اجتماعی‌، اخلاقی و وصف مساجد، مناسک حج‌، مجالس وعظ، معابد، دژها، کنیسه‌ها، درمانگاهها و بیمارستانهاست‌. در این کتاب نزدیکیهایی با نوشته‌های اسامه بن منقذ (ه م‌) می‌توان یافت‌، اما شیوه نگارش و برخورد این دو مؤلف با مسایل متفاوت است‌. محققان برای تصویری که ابن جبیر از زندگی مسلمانان ساکن جزیره سیسیل ارائه کرده است‌، اهمیت فراوان قائل شده‌اند. وی شیوه زندگی مادی و معنوی مسلمانان شهرهای مسینا و تراپانی را مورد مطالعه و بررسی قرار داده (کراچکوفسکی «ادب جغرافیایی عرب‌»، و نه تنها تصویر آثار قرون وسطایی‌، بلکه زندگی فرمانروایان و کاخهای آنان از جمله «القصر الابیض‌» را به شرح آورده است‌ رحله ابن جبیر از دیدگاه ادبی در همان سفرنامه‌ها واجد اهمیت بسیار است‌. وی مطالبی را که گاه ملال آور به نظر می‌رسند، با احساس و سرزندگی و بدون تکلف بیان داشته است که به عنوان نمونه از ماجرای ورود او به اسکندریه‌، حرکت زورق بادی‌، بادها و شکسته شدن کشتی او پیرامون جزیره سیسیل می‌توان یاد کرد. اثر او زیبا و دارای شیوه نگارشی استوار است‌. از نوشته‌های مؤلفان بعد چنین برمی‌آید که ابن جبیر افزون بر رحله دارای آثار متعدد منظوم و منثور بوده است‌. ابن خطیب از دیوان اشعار او که مجلدی متوسط و به اندازه دیوان ابوتمام بوده و نیز از دیگر آثار او زیر عناوین «نتیجه وَجِدْ الجوانح فی تأبین القرین الصالح‌» در رثاء همسرش ام المجد و «نظم الجُمان فی التشکی من اخوان الزمان‌» و «ترسیل بدیع‌، و حِکم‌ُ مُستجاده» و رحله یاد کرده است‌، ولی همو در دنبال مقال از قول ابوالحسن شادی نوشته که سفرنامه از تصانیف ابن جبیر نبوده است و تنها مضامین آن از اوست . از مجموع آثار ابن جبیر تنها رحله به صورت کتابی مستقل بر جا مانده است‌. جز این کتاب‌، از وی اشعار و نوشته‌های پراکنده‌ای در آثار دیگران آمده است‌. نام ابن جبیر، مدتها تنها از طریق آثار مؤلفان دیگر شناخته بود تا اینکه نسخه‌ای از سفرنامه او - که تاریخ تحریر آن حدود (۸۷۵ق‌/۱۴۷۰م‌) است - در لیدن پیدا شد.