محمدجعفر قراجه داغی

(1213 هـ.خ)

وی یکی از بنیان‌گذاران ادبیات نمایشی در زبان فارسی به شمار می‌رود. گرچه او تنها در چهره‌ی مترجم آثار دراماتیک میرزا فتحعلی آخوندزاده، شناخته شده است، اما به دلیل نگارش آفرینشگرانه‌ای که از برگردان‌های این آثار داشته و تصرفاتی که در آن‌ها به وجود آورده، در تاریخ ادبیات نمایشی ایران در دوره‌ی مشروطیت نقش عظیمی ایفا کرده است و بلکه در این باب نخستین تاثیر عمیق و راهگشا را گذاشته است. او را می‌توان اولا راهگشای واقعگرایی انتقادی در تاریخ نمایش‌نامه‌نویسی دانست و ثانیا بنیان‌گذار ساده‌نویسی و توجه به زبان زنده و شفاهی فارسی و بهره‌وری از گویش مردمی در کتابت به شمار آورد. در واقع باید گفت که نوگرایی در نثر فارسی، از سوی ابوالقاسم قایم مقام فراهانی میرزا محمدجعفر قراجه‌داغی آغاز گردید. میرزا محمدجعفر قراجه‌داغی با ترجمه و نگارش «تمثیلات» میرزا فتحعلی آخوندزاده به زبان فارسی، در واقع توانسته است پیش از میرزا آقا تبریزی۲ نخستین متون نمایش‌نامه را در این زبان انتشار دهد. قراجه داغی، خود در صفحه‌ی عنوان و در مقدمه‌ای که بر « تمثیلات تماشاخانه» نوشته، کار خود را تالیف و ترجمه می‌داند و به اعتباری، می‌توانیم او را در کار مترجمی، صاحب سبک و شیوه‌ی نگارش بدانیم.آلفوس سیلیر در سال ۸۸۸ در مقدمه‌ای که بر ترجمه‌ی فرانسوی دو نمایش‌نامه‌ی « وزیر خان لنکران» و «وکلای مدافعه» نوشته است، درباره‌ی میرزا محمدجعفر قراجه‌داغی گوید: «چند سال پیش«باربیه دومینار» خبر داده که میرزا محمدجعفر فوت کرده است. ولی «سیدنی چور چیلی» ادعا می‌کند که او زنده است و اکنون ۵۴ سال دارد»۲. اگر این گفته صحیح باشد، می‌توان گفت که وی در سال ۱۲۱۳ش. (۱۸۳۴م.) متولد شده است. سعید نفیسی می‌گوید که وی، در دیوان‌خانه‌ی عدالت به عنوان منشی مشغول به کار بوده است۳. و ملک‌الشعرای بهار گوید که وی، منشی جلاالدین میرزا، فرزند فتحعلی شاه بوده است۴. از نوشته‌ی خود او نیز پیداست که« منشی تحقیق» لقب داشته است۵. بدین‌گونه باید گفت که میرزا محمدجعفر قراجه‌داغی پس از مرگ جلاالدین میرزا در سال ۱۲۸۹ به عنوان « منشی تحقیق» به خدمت وزارت عدلیه درآمده، در سال ۱۲۹۲ به وزارت انطباعات انتقال یافته و مولف اصلی «مرآت البلدان» شده و دو سال بعد، کتاب « تاریخ کرت » را ترجمه کرده است. این کتاب هنوز چاپ نشده است و یک نسخه‌ی خطی از آن در کتابخانه‌ی ملی تهران مضبوط است. از میان تمثیلات خمسه‌ی آخوندزاده، میرزا محمدجعفر قراجه‌داغی، نخست نمایش‌نامه‌ی «میرزا ابراهیم خلیل کیمیاگر» را ترجمه کرده و آن را در ذی‌القعده سال ۱۲۸۸ ه. ق. «حکایت میسیو ژوردان، حکیم نباتات » و درسال۱۲۹۱ه. ق. (۱۲۵۳ش.) دیگر نمایش‌نامه‌ها را به همراه رمان «ستارگان فریب خورده » با عنوان « تمثیلات تماشاخانه » انتشار داده است. محمدجعفر قراجه‌داغی در سال ۱۲۹۰ه. در حاشیه‌ی تمثیل سوم از« تمثیلات کتاب تماشاخانه » موسوم به «خرس قولدور باسان» می‌نویسد: « چندی قبل دو تمثیل از این « تمثیلات کتاب تماشاخانه» محض تصحیح و امتحان به چاپ رسانیده، تقدیم حضور اعاظم و معارف نمود. چون در نظر خاص و عام مقبول و فوایدش نسبت به عموم مردم مشهود و محقق گردید، لازم آمد« اذا قلت فی شیئی نعم خاتمه فان نعم دین علی الحر واجب» باقی تمثیلات این کتاب نیز به عون الله به چاپ رسید. ولی از آن جا که خواه به صیغه‌ی انعام و خواه به اعطای قیمت، از هیچ جا اعانتی به عمل نیامد، برای متصدی موجب کسالت و سبب تاخیر این تمثیل سیم آمد. تا این روزها به مفادالامور مرهونه باوقاتها، این تمثیل نیز به هر نحوی که بود، به چاپ رسید. امید از قدردانی خداوندان تربیت آن است، این نسخه‌ها که از عدم شهرت و تازگی، تقدیم حضور ایشان می‌شود، هر که را میل قبول نبوده باشد،«الیااس احدی الراحتین»، نسخه را به رافع رد فرموده، متصدی را منتظر نگذارد. و اگر، چنان که به صرافت طبع، به ملاحظه‌ی آن رغبت فرمودند، برای یک همچو نسخه‌ا‌ی که دو هزار قیمت و پنج هزار انعام قرار داده شده، مضایقه نفرموده، حین قبول نسخه، یکی از دو التفات را درباره‌ی حامل بفرمایند که متصدی را امیدواری حاصل شده، از توجه تربیت ایشان، همه‌ی کتاب به چاپ برسد و از فواید مندرجه، خاص و عام بهره‌مند شوند. «هو المستعان و علیه التّکلان». این مطالب نشانگر آن است که وی، اصرار وافری به انتشار نوع نمایش‌نامه به عنوان نوع جدید ادبی در میان مردم ایران داشته و اهداف خاصی را از این کار دنبال می‌کرده است. میرزا محمدجعفر قراجه‌داغی، ایجاد زبان تئاتری را برای فارسی‌خوانان، یکی از اهداف خود می‌شمارد. خود در مقدمه گوید:« برای طالبان تحصیل زبان فارسی، تاکنون به این سادگی و بی‌حشو و زوایدی نمونه‌ای نوشته نشده». این بیان نشانگر آن است که قراجه‌داغی آگاهی کامل داشت که نوع جدید ادبی در زبان فارسی، سبک نگارش نوینی را نیز طلب می‌کند و این سبک، با سبک و شیوه‌ی قدما و پیشینیان باید فاصله داشته باشد. خود، در همان مقدمه گوید: برخلاف سلیقه‌ی چیزنویسان قدیم، از قید عبارات مغلقه و الفاظ مشکله رهانیده، به زبان عوام و سخنان روان و کلمات مانوس و عبارات معروف، این کتاب مستطاب را نوشته، به اتمام رسانید که بی‌سواد و باسواد، هردو به خواندن و شنیدن از فواید آن بهره‌مند شوند و اطفال مظلوم که همیشه برای یاد گرفتن ترکیب کلمه و آموختن هجی در ورطه‌ی عبارات مغلق، مستغرق و گرفتارند، به خواندن این کتاب که به زبان خود آن‌ها مسطور است، خلاصی یابند». البته باید گفت که پیش از میرزا محمدجعفر قراجه‌داغی، میرزا آقا تبریزی اقدام به برگردان و نگارش تمثیلات تماشاخانه کرده است.۶ میرزا آقا تبریزی، در« اصل با فن دراما» از طریق آثار فتحعلی آخوندزاده، تحت نام «تمثیلات تماشاخانه» آشنا شد. ماجرا از آن جا آغاز شد که میرزا فتحعلی شاه قاجار نسخه‌ای از« تمثیلات» را برای ترجمه به تهران، پیش جلال‌الدین میرزا فرزند فتحعلی شاه قاجار فرستاد. جلال‌الدین میرزا ترجمه‌ی آن‌ها را اول به عهده‌ی میرزا آقا منشی‌باشی گذاشت. ولی به علت قصور میرزا آقا، تمثیلات را به «میرزا محمدجعفر قراجه‌داغی» سپرد که به فارسی برگرداند.۷ میرزا آقا تبریزی علت عدم ترجمه‌ی تمثیلات را چنین بیان می‌کند: بدین‌گونه می‌توانیم ادعا کنیم که اولین نمایش‌نامه‌های فارسی که تحت تاثیر تمثیلات آخوندزاده نوشته شده است، آثار قلمی میرزا آقا تبریزی به شمار می‌رود. این نمایش‌نامه‌ها اولین بار در اواخر دی‌ماه سال ۱۳۲۶ ه. (۱۲۷۷ ش.) در روزنامه‌ی « اتحاد» چاپ شد. به نظر می‌رسد در این روزنامه، سه قطعه از این نمایش‌نامه چاپ شده که بعدها سید حسن تقی‌زاده آن‌ها را در مطبعه‌ی کاویانی برلن منسوب به میرزا ملکم خان انتشار داده است. اما از سوی دیگر، میرزا محمد جعفر قراجه‌داغی پیش وی موفق به انتشار نمایش‌نامه‌هایی به زبان فارسی شده است و توفیق ایجاد پیوند با خوانندگان فارسی‌زبان در این موضوع از آن او است. میرزا محمدجعفر قراجه‌داغی که از طریق زبان ترکی با نمونه‌های نوع نوین ادبیات مدرن عصر خود آشنا بود، درباره‌ی مهجوریت و محدودیت زبان فارسی گوید:« علم شریف تهذیب اخلاق، که هرگز به نوع کمدی و به فن لطیف تئاتر که الطف سخنان و الذّ گفت‌وگوهاست، به زبان فارسی نوشته نشده، هم‌وطنانم از این تمتّع مهجورند». از این سخنان پیداست که او از اقدام میرزا آقا تبریزی به نگارش نمایش‌نامه بی‌خبر بوده است و به هر انجام، باید بگویم که توجه به عدم انتشار نمایش‌نامه‌های میرزا آقا، در واقع سال ۱۲۸۸ه. ق.(۱۸۷۱م. ۱۲۵۰ش.) را سال تولد و انتشار نخستین نمایش‌نامه به زبان فارسی به حساب آوریم. قراجه‌داغی، گذشته از « تمثیلات تماشاخانه » به ترجمه و نگارش رمان «ستارگان فریب خورده» نیز به زبان فارسی می‌پردازد. باید گفت که «ستارگان فریب خورده» با ترجمه‌ی میرزا محمدجعفر قراجه‌داغی، اولین رمان به سیاق اروپایی در تاریخ ادبیات فارسی به شمار می‌رود. میرزا محمدجعفر قراجه‌داغی، اهمیت زیادی به نزدیک ساختن نگارش و کتابت به فورم شفاهی زبان داشته است. در مقدمه‌ای که با عنوان « خطاب به کاتب» نوشته، گوید: «مقصود از تحریر تئاتر، بیان هیئت متکلمین است به طور مکالمه و اظهار بعضی صداها که حین تکلم به خلاف املای تحریری آن لفظ، از دهن بیرون می‌آید، از قبیل لفظ واسطه که واسه، و بردار/ وردار، باز/ واز و غیره و غیره گفته می‌شود.» از سوی دیگر، وی فردی متدین و باتقوا و پای‌بند به اصول و خواهان ترقی و پیشرفت ملت ایران و ایجاد رنساس و نوزایی در شیوه‌های تربیت است. در سبب ترجمه گوید: «مراد از این تالیف و ترجمه، علم تهذیب اخلاق است. در ضمن مکالمه‌ی مضحکه و به عبارت سهل‌تر و مصطلح به طرز تماشاخانه‌های فرنگستان. به طور عمل در صورت تشبیه، یعنی شناختن زشت و زیبای خوی انسان است به تماشای شکل و شباهت و شنیدن سخنان خوشمزه‌ی بی‌اغراق و موافق طبع». بدین‌گونه می‌بینیم که قراجه‌داغی به همگانی کردن فرهنگ که یکی از اهداف ادبیات نمایشی است، واقف بوده و نخستین اقدام عملی در این باب، از وی سر زده است. میرزا فتحعلی آخوندزاده، به محض مشاهده‌ی نخستین اثر قلمی قراجه‌داغی به وی می‌نویسد: «آفرین، آفرین، صد آفرین به قلم مشکین رقم شما.» و می‌افزاید که:«. سایر کتاب‌ها را تفلیس فرستادن لزومی ندارد، همه به چاپ برسانید، وقت خودتان را تلف نکنید. من به قلم شما بالکلیّه اعتبار و اعتماد دارم» و در نامه‌ای که به میرزا یوسف مستشار نوشته، گوید: