رفیع الدین اسحاق بن محمد همدانی

رفیع‌الدین در طلب علم به شام رفت و در آنجا از ابوحفص عمر بن معمر بغدادی دارقزی معروف به ابن طبرزد (متولد بغداد در ۵۱۶ و متوفی در همان جا به سال ۶۰۷) که از برادرش ابوالبقاء و از علمای دیگر بغداد کسب دانش کرده بود و از محدثان متفرد بود و در بسیاری از بلاد مانند بغداد و اربل و حران و حلب و دمشق تدریس کرده بود، حدیث شنید. پس از دمشق، رفیع‌الدین به بغداد آمد و در آنجا از اصحاب و شاگردان ابوبکر محمد بن عبدالباقی بغدادی قاضی مارستان (متوفی به سال ۵۳۵) و در واسط از ابوالفتح محمد بن احمد بن بختیار معروف به ابن مندائی (متولد واسط در ۵۱۷ و متوفی در همان جا به سال ۶۰۵)، کسب علم کرد. پس از طی این مراحل علمی، رفیع‌الدین به ایران آمد و این سفر میان سال‌های ۵۹۰ تا ۶۰۰ اتفاق افتاده است و بنا بر گفته منذری در اصفهان از ام‌هانی عفیفه دختر ابوبکر احمد بن ابوعبدالرحمان اصفهانی فارفانی (۵۱۰-۶۰۶) و شاگرد فاطمه جوزدانیه و از اصحاب زاهر بن طاهر ابوالقاسم شحامی نیشابوری (متوفی در ۵۳۳) مانند زاهر بن احمد بن ابوطاهر ثقفی اصفهانی (۵۲۱-۶۰۷) و غیر او که در اصفهان می‌زیستند، استماع حدیث کرد. رفیع‌الدین پس از سفر به زادگاه پدران خود، همدان و اصفهان و درک مجلس بزرگان، در همین سنوات به قضاء ابرقوه منصوب شده است و چون تولد پسر بزرگش ذاکر در ابرقوه به سال ۶۰۶ یا ۶۰۷ اتفاق افتاده است باید پیش از این تاریخ در این شهر اقامت گزیده باشد. رفیع‌الدین در صفر ۶۰۹ در همدان بوده و در آنجا کتاب «المعرفه و التاریخ» بَسَوی را نزد ابومحمد عبدالله (متوفی در ۶۲۴) پسر ابوالعلاء عطار خوانده است. همچنین بنا بر آنچه در سند یک حدیث نبوی که ابن صابونی از قول ذاکر پسر رفیع‌الدین نقل کرده، این پدر و پسر در سال ۶۱۰ در اصفهان بوده‌اند. از این تاریخ تا ۶۱۵ که سال تولد ابوالمعالی احمد پسر دوم رفیع‌الدین است، اطلاعی در دست نیست، مگر تاریخی که در دیباچه ترجمه سیره آمده است: «بدان که در سنه اثنی‌عشر و ستمائه، چون ما را از جانب شام به فارس معاودت افتاد» که مربوط است به سفر مصر و استماع کتاب سیره در آنجا از ابن الجباب. رفیع‌الدین در سال‌های ۶۱۷ و ۶۱۹ به اتفاق دو پسر خود به شیراز و در ۶۲۰ به واسط و بغداد رفته و در مجلس درس و روایت علما و محدثان آن بلاد حاضر می‌شده است و ظاهرا خود می‌خوانده و پسرانش گوش فرامی‌داده‌اند. به نظر نمی‌رسد که رفیع‌الدین و پسرانش دیگر پس از این سفر به ایران مراجعت کرده باشند و بنابراین رفیع‌الدین تا آخر حیات؛ یعنی تا ۶۲۳ در قاهره مانده است و پسرانش نیز پس از فوت پدر در همان جا مانده‌اند و به کسب و طلب علم ادامه داده‌اند. بنا به مراتب مزبور حدس شادروان علامه مینوی که رفیع‌الدین در ۶۲۰ به مصر رفته و سیره را در آنجا در این تاریخ و نخستین بار استماع کرده و پسرانش را در آنجا گذارده و در حدود ۶۲۱ به ابرقوه بازگشته و پس از اتمام ترجمه سیره مجددا به مصر سفر کرده، با اشکال وفات او در ۶۲۳ و لزوم خاتمه پذیرفتن ترجمه و انجام دادن سفر به مصر حداکثر در ظرف دو سال یا هفده ماه مواجه می‌شود. علاوه بر این، ابن المجلی در سال ۶۱۳ در گذشته است و بعید است که رفیع‌الدین در سال ۶۲۲ با وجود اینکه بنا بر این فرض، تازه از سفر مصر بازگشته باشد، از ابن المجلی به‌عنوان شخصی زنده و با عبارت «أدام الله برکاته» یاد کند