نزهه القلوب

نزهة القلوب، تألیف حمدالله مستوفى قزوینى است که علاوه بر اطلاعات دقیق جغرافیایى حاوى نکات تاریخى و دقایق ادبى و ضوابط دیوانى و عواید مالیاتى ایران زمان مؤلف و پیش از آن نیز هست. کتاب که به سال 740ق تألیف شده، در شمار چند کتاب نادر گرانبهایى است که به زبان شیرین فارسى تألیف شده و در میان آن چند کتاب انگشت‌شمار نیز مزیت جامعیت و تفصیل بسط و شرح دارد.
با توجه به مقدمه حمدالله مستوفى بر نزهۀ القلوب در مورد سبب تألیف و انگیزه مستوفى، چهار دلیل عمده را مى‌توان ذکر کرد:
فقدان کتابى جامع و فراگیر در مورد جغرافیا و جهان شناسى، که مى‌تواند ناشى از سلیقه‌هاى مختلف و انگیزه‌هاى متفاوت پدیدآورندگان آثار پیش از خود باشد.
نبود کتابى به زبان فارسى در زمینه جغرافیا و جهان شناسى براى استفاده ایرانیان.
به طور کلى با توجه به محیط فرهنگى قرون سوم تا هفتم هجرى قمرى، بیشتر نویسندگان کتاب‌هاى خود را به زبان عربى مى‌نگاشتند. این مسئله ناشى از تاثیر قدرت خلافت در بغداد و سلطه زبان و خط عربى در فرهنگ ایرانى بود. اما با فترت دوره مغول این مسئله کم رنگ‌تر شد.
جامع نبودن برخى از کتاب‌هاى متقدمین که لزوم الحاقاتى بر آنها را ایجاب مى‌کرده است.
عدم دسترسى به برخى از کتاب‌هاى مهم، که مى‌توانسته ناشى از کمبود نسخه‌هاى کتاب باشد، چرا که در آن دوره کتاب‌ها به صورت دستى استنساخ مى‌شده و لاجرم کتابى که مثلاًچند قرن قبل نوشته شده، کمتر در دسترس بوده است.
مؤلف در این امر حدود بیست و نه کتاب اصلى در تألیف این اثر مورد استفاده قرار گرفته که عبارتند از:
1- ارشاد در ذکر قزوین، حافظ خلیل قزوینى؛ 2- آثارالباقیه؛ 3- التفهیم؛ ابوریحان بیرونى؛ 4- آثار البلاد اخبار العباد، زکریا قزوینى؛5- اخلاق ناصری، خواجه نصیر طوسى؛
مؤلف کتاب را در یک فاتحه (شامل دیباچه و مقدمه) و سه مقاله در یک جلد تنظیم کرده است.
مقاله اول: در ذکر تکوین موالید ثلاثه معدن و نبات و حیوان؛ مقاله دوم: در ذکر انسان و مقاله سوم: در صفت بلدان و ولایات و بقاع. کتاب حاضر فقط به مقاله سوم اختصاص دارد.