رشد روابط سرمایه‌ داری در ایران: مرحله گسترش 1357-1342

نویسنده: محمدرضا سوداگر

زنده یاد محمد رضا سوداگر از پژوهش گران و نظریه پردازان و مترجمان چپ گرای کم تر شناخته شده ایران است. وی در زمینه ی مبانی و مباحث اقتصاد سیاسی آثار در خور توجهی نوشته و ترجمه کرده است.
در این اثر، وی کوشیده تا مشاهدات و آمار مسائل اقتصادی و اجتماعی درباره حساس ترین مراحل تاریخ ایران (سال های 42تا57) را جمع بندی و تحلیل و ارائه کند.

بخش‌هایی از کتاب:
مشخصه اصلی نظام سرمایه داری شاه، غارت ثروت‌های ملی به سود سرمایه‌های خارجی و نیز دیوانسالاران و پیمانکاران، تجار بزرگ و صاحبان صنایع داخلی از یک سو؛ فقر سیاه اکثریت عظیم مردم و پایمال شدن تام و تمام حقوق اجتماعی آنان و طبعا نبود هر نوع آزادی اجتماعی و سیاسی از سوی دیگر بود.
این رژیم در سالهای 42تا57 در زمینه گسترش نیروهای تولید و بازار داخلی پیشرفت کرد، اما مردم از ثمره این پیشرفت کمتر برخوردار شدند و علی‌رغم پیشرفت سرمایه‌داری ،کمتر نشانی از رفاه انسانی دیده می‌شد.
به عنوان مثال در بخش کشاورزی تا سال ۱۳۵۳ حدود ۶۸ هزار هکتار از اراضی آبخور سد دز و ۳۴ هزار هکتار از زمین‌های زیر سد‌های دیگر توسط وزارت آب و برق خریداری و به واحد‌های کشت و صنعت اختصاص یافت، ۷۰% زمین‌های حاصلخیز در نواحی نامبرده در اختیار سرمایه‌داران خارجی و ۳۰% بقیه در اختیار شرکت‌های دولتی و خصوصی نهاده شد، طبق برنامه‌های بلندمدت کشاورزی در نظر بود حدود یک‌میلیون هکتار از اراضی زیر دیگر سد‌ها و زمین‌های حاصلخیز در نواحی مختلف کشور در محدوده‌ی واحد‌های کشت و صنعت و شرکت‌های سهامی زراعی قرار گیرد .
غصب زمین‌های روستائیان و کوچانیدن آن‌ها، راندن روستائیان از زمین‌های آبا و اجدادی و نسق دارانی که بر اساس اصلاحات ارضی صاحب زمین شده بودند، برای ایجاد واحد‌های بزرگ از پیامد‌های زیان‌بار تشکیل شرکت‌های کشت و صنعت در روستا‌ها بود.
از سوی دیگر بابت بهای زمین به روستاییانی که زمین‌هایشان به‌وسیله شرکت‌های کشت و صنعت تصرف می‌‌شد، مبلغ کمی پرداخت می‌‌شد،برای هر هکتار زمین که بیش از ۴/۵ آن‌ها را زمین‌های آبی تشکیل می‌داد، تنها ۱۶۰۰۰ ریال پرداخت‌شده بود، یعنی هر مترمربع ۱/۶ریال، و این اوج غارتگری بود.
اعضای خاندان پهلوی(شاهپور‌ها) و نظامیان ازجمله پیشگامان ایجاد واحد‌های مکانیزه در کشاورزی به شمار می‌‌آمدند، که با غصب مرغوب‌ترین زمین‌های کشاورزی، مراتع و زمین‌های جنگلی کشور به عمده‌ترین لایه‌ی سرمایه‌داری ارضی ایران تبدیل شدند، دست‌اندازی درباریان و وابستگان بدان‌ها به زمین‌های دشت گرگان از نمونه‌های پیدایش بهره‌برداری تجاری و مالکیت جدید ارضی است .