دره نادره: تاریخ عصر نادرشاه
امتیاز دهید
نویسنده:
میرزا مهدی خان منشی استرآبادی
درباره:
نادرشاه افشار
امتیاز دهید
به اهتمام: سید جعفر شهیدی
این اثر که نثری مصنوع و متکلفانه دارد، به تاریخ‌ایران از آغاز روی کار آمدن نادر شاه تا کشته شدن او در فتح‌آباد قوچان و روی دادهای یک ساله ایران پس از مرگ وی می‌پردازد. انگیزه اصلی نویسنده را خودنمایی مترسلانه دانسته‌اند، اما به هر روی گزارش‌های تاریخی سودمند و درخوری نیز در نوشته وی می‌توان یافت و کتابش را بر اثر انبوهی و انباشتگی واژگان دیریاب فارسی و تازی و آیات و احادیث و امثال و اشعار عربی و برخورداری از صنایع لفظی گوناگون و کرشمه‌کاری‌های مُنشیانه، «نادره نادرات» خواند.
گفته‌اند که این کتاب دشوارترین و متکلفانه‌ترین متن به نثر مصنوع فارسی به شمار می‌رود؛ زیرا نویسنده خود به انگیزه پدید آوردن چنین نثری به نوشتن آن پرداخته و تاریخ‌نویسی نزد او از اهمیت کم‌تری برخوردار بوده است. از زمان پیدایی این اثر (کمابیش سه سده)، گاهی ادیبان و فاضلان روزگار بدان روی آورده و گاهی از آن دوری کرده‌اند. روزگاری این کتاب قبله نامه‌نویسان بوده است و روزی آماج طنز و ریشخند متعلمان. اگرچه زمانی واژگان دره نادره را برای چیره‌دست شدن در املا از بر می‌کردند و بخش‌هایی را از آن در نامه‌ها می‌گنجاندند، دیری نگذشت که همان جملات را «ترّهات» یا «تطویل بلاطائل» خواندند و نویسنده آنها را سفیهی خودخواه و دیوانه‌ای یاوه‌سرا برشمردند. باری، هر ادیب و مترسلی خود را از ورق زدن این کتاب و خواندن آن بی‌نیاز نمی‌داند و اثر خامه میرزا مهدی‌خان را همچون دیگر متن‌های مصنوع مانند مرزبان‌نامه، سندبادنامه، نفثه المصدور و تاریخ وصاف می‌خواند.
نثر کتاب یک‌نواخت نیست و به گفته مصحح دانش‌مند کتاب، آن را در فصاحت همچون متون ادبی سده ششم نمی‌توان دانست و حتی نفثه المصدور در جاهایی بر آن می‌چربد. دیدگاه یا داوری نویسنده را درباره کسانی که شرح حالشان را می‌نویسد یا دیدگاهش را درباره روی‌دادهایی که پیش می‌آید، از شعرهای عربی یا آیات و روایتی که در متن کتابش می‌گنجاند، به نیکی می‌توان فهمید؛ چنان‌که در «بیان تسخیر قندهار» و راندن افغانان از آن‌جا، سخنش را چنین آغاز می‌کند: «فانظر کیف کان عاقبه المفسدین». البته گفتارهای صریح او نیز درباره دشمنان نادر شاه یا توصیف شاهان افشاری به‌ویژه نادر کم نیست.
به گفته برخی از تاریخ‌پژوهان، نیمی از صفحات این کتاب حاشیه و تفسیر کلمات متن به شمار می‌رود و نویسنده بیست برابر بیشتر از آنچه در خور گفتن بوده، لفظ و کلام به جای تاریخ به خورد خواننده داده و بیش از اینکه نشان‌دهنده چهره تاریخی نادر شاه و بازگو کننده کشاکش‌های نظامی و سیاسی او باشد، زمینه‌ای برای خودنمایی‌ها و تردستی‌های ادبی خود فراهم آورده است. از این‌رو، درون‌مایه گزارش‌های تاریخی دُره، اندک می‌نماید. نخستین عنوان کتاب پس از دیباچه بلند و دشوار آن، به «اختلال ممالک ایران» اشاره می‌کند و از چگونگی چیرگی افغانان بر اصفهان گزارش می‌دهد.
جلوس طهماسب شاه و پایان یافتن دوران پادشاهی محمود افغان و نشستن اشرف افغان در جای او و کشته شدن خاقان، درون‌مایه گزارش‌های بعدی کتاب است. نویسنده هم‌چنین به دگرگونی احوال نادرشاه و تصرف مشهد مقدس و بر پایی نهضت «رایات همایون» به سوی هرات اشاره می‌کند و با توصیف چگونگی تسخیر اصفهان و فتح ارومیه و تبریز و پس از آن جنگ ابراهیم خان با افغانان و شکست خوردنش، از بازگشت سپاه نادر به خراسان خبر می‌دهد.
گزارش درباره ازدواج کسانی مانند رضاقلی میرزا، جنگ و صلح شاهان افشاری با دشمنانشان، رسیدن افراد به پادشاهی یا عزل و کشته شدن آنان، لشکرکشی‌های نادر به هند و بخارا و خوارزم و دیگر فتوحات و تصرف‌هایی که در دوران افشاریان رخ داد، شرح حال جانشینان وی و ویژگی و شمار فرزندان و بازماندگان آنان، کشته شدن نادر و سرانجام پادشاهی علی‌شاه و جلوس شاهرخ میرزا در خراسان و ابراهیم‌خان در تبریز، مهم‌ترین بخش‌های کتاب به شمار می‌روند. برخی از روی‌دادها مانند «تذهیب قبه نجف» یا توصیف مکان‌هایی مانند قلعه کلات، در پی این مباحث اصلی آورده شده‌اند.
گزارش‌های نویسنده درباره جنگ‌هایی که در آن دوران روی داده است، کمابیش تصویری نمایان و نیکو از چگونگی مراودات سیاسی و برنامه‌های درازمدت شاهان افشار به‌ویژه نادر، پیش روی خواننده می‌نهد و او را از حوادث خُرد و گفت‌وگوها و کارهای تاثیرگذار در این روی‌دادها آگاه می‌کند.
بیشتر
این اثر که نثری مصنوع و متکلفانه دارد، به تاریخ‌ایران از آغاز روی کار آمدن نادر شاه تا کشته شدن او در فتح‌آباد قوچان و روی دادهای یک ساله ایران پس از مرگ وی می‌پردازد. انگیزه اصلی نویسنده را خودنمایی مترسلانه دانسته‌اند، اما به هر روی گزارش‌های تاریخی سودمند و درخوری نیز در نوشته وی می‌توان یافت و کتابش را بر اثر انبوهی و انباشتگی واژگان دیریاب فارسی و تازی و آیات و احادیث و امثال و اشعار عربی و برخورداری از صنایع لفظی گوناگون و کرشمه‌کاری‌های مُنشیانه، «نادره نادرات» خواند.
گفته‌اند که این کتاب دشوارترین و متکلفانه‌ترین متن به نثر مصنوع فارسی به شمار می‌رود؛ زیرا نویسنده خود به انگیزه پدید آوردن چنین نثری به نوشتن آن پرداخته و تاریخ‌نویسی نزد او از اهمیت کم‌تری برخوردار بوده است. از زمان پیدایی این اثر (کمابیش سه سده)، گاهی ادیبان و فاضلان روزگار بدان روی آورده و گاهی از آن دوری کرده‌اند. روزگاری این کتاب قبله نامه‌نویسان بوده است و روزی آماج طنز و ریشخند متعلمان. اگرچه زمانی واژگان دره نادره را برای چیره‌دست شدن در املا از بر می‌کردند و بخش‌هایی را از آن در نامه‌ها می‌گنجاندند، دیری نگذشت که همان جملات را «ترّهات» یا «تطویل بلاطائل» خواندند و نویسنده آنها را سفیهی خودخواه و دیوانه‌ای یاوه‌سرا برشمردند. باری، هر ادیب و مترسلی خود را از ورق زدن این کتاب و خواندن آن بی‌نیاز نمی‌داند و اثر خامه میرزا مهدی‌خان را همچون دیگر متن‌های مصنوع مانند مرزبان‌نامه، سندبادنامه، نفثه المصدور و تاریخ وصاف می‌خواند.
نثر کتاب یک‌نواخت نیست و به گفته مصحح دانش‌مند کتاب، آن را در فصاحت همچون متون ادبی سده ششم نمی‌توان دانست و حتی نفثه المصدور در جاهایی بر آن می‌چربد. دیدگاه یا داوری نویسنده را درباره کسانی که شرح حالشان را می‌نویسد یا دیدگاهش را درباره روی‌دادهایی که پیش می‌آید، از شعرهای عربی یا آیات و روایتی که در متن کتابش می‌گنجاند، به نیکی می‌توان فهمید؛ چنان‌که در «بیان تسخیر قندهار» و راندن افغانان از آن‌جا، سخنش را چنین آغاز می‌کند: «فانظر کیف کان عاقبه المفسدین». البته گفتارهای صریح او نیز درباره دشمنان نادر شاه یا توصیف شاهان افشاری به‌ویژه نادر کم نیست.
به گفته برخی از تاریخ‌پژوهان، نیمی از صفحات این کتاب حاشیه و تفسیر کلمات متن به شمار می‌رود و نویسنده بیست برابر بیشتر از آنچه در خور گفتن بوده، لفظ و کلام به جای تاریخ به خورد خواننده داده و بیش از اینکه نشان‌دهنده چهره تاریخی نادر شاه و بازگو کننده کشاکش‌های نظامی و سیاسی او باشد، زمینه‌ای برای خودنمایی‌ها و تردستی‌های ادبی خود فراهم آورده است. از این‌رو، درون‌مایه گزارش‌های تاریخی دُره، اندک می‌نماید. نخستین عنوان کتاب پس از دیباچه بلند و دشوار آن، به «اختلال ممالک ایران» اشاره می‌کند و از چگونگی چیرگی افغانان بر اصفهان گزارش می‌دهد.
جلوس طهماسب شاه و پایان یافتن دوران پادشاهی محمود افغان و نشستن اشرف افغان در جای او و کشته شدن خاقان، درون‌مایه گزارش‌های بعدی کتاب است. نویسنده هم‌چنین به دگرگونی احوال نادرشاه و تصرف مشهد مقدس و بر پایی نهضت «رایات همایون» به سوی هرات اشاره می‌کند و با توصیف چگونگی تسخیر اصفهان و فتح ارومیه و تبریز و پس از آن جنگ ابراهیم خان با افغانان و شکست خوردنش، از بازگشت سپاه نادر به خراسان خبر می‌دهد.
گزارش درباره ازدواج کسانی مانند رضاقلی میرزا، جنگ و صلح شاهان افشاری با دشمنانشان، رسیدن افراد به پادشاهی یا عزل و کشته شدن آنان، لشکرکشی‌های نادر به هند و بخارا و خوارزم و دیگر فتوحات و تصرف‌هایی که در دوران افشاریان رخ داد، شرح حال جانشینان وی و ویژگی و شمار فرزندان و بازماندگان آنان، کشته شدن نادر و سرانجام پادشاهی علی‌شاه و جلوس شاهرخ میرزا در خراسان و ابراهیم‌خان در تبریز، مهم‌ترین بخش‌های کتاب به شمار می‌روند. برخی از روی‌دادها مانند «تذهیب قبه نجف» یا توصیف مکان‌هایی مانند قلعه کلات، در پی این مباحث اصلی آورده شده‌اند.
گزارش‌های نویسنده درباره جنگ‌هایی که در آن دوران روی داده است، کمابیش تصویری نمایان و نیکو از چگونگی مراودات سیاسی و برنامه‌های درازمدت شاهان افشار به‌ویژه نادر، پیش روی خواننده می‌نهد و او را از حوادث خُرد و گفت‌وگوها و کارهای تاثیرگذار در این روی‌دادها آگاه می‌کند.
دیدگاه‌های کتاب الکترونیکی دره نادره: تاریخ عصر نادرشاه