بررسی تحلیلی نهضت آزادی ایران

نهضت آزادی در سال 1340، در شرایطی که نفوذ حوزه های علمیه و علمای مذهبی بر مردم افزایش یافته بود، تأسیس شد. از سوی دیگر، مردم پس از مشروطه و دوران کودتای 28 مرداد، به صداقت بیشتر شخصیت ها و گروه های اسلامی پی برده بودند و رسوایی و سازش بعضی احزاب سیاسی، به ویژه حزب توده، مردم را نسبت به این احزاب بدبین کرده بود؛ از آن رو، جامعه آن روز، در میان عناصر روشنفکر و ملی گرا، روشنفکران مذهبی را می پسندید، در چنین شرایطی نهضت آزادی با مرامنامه ای که بر رعایت مبادی دین یا اسلام، اعلامیه جهانی حقوق بشر و منشور ملل متحد اشاره شده بود، به کوشش افرادی چون مهدی بازرگان، سحابی، منصور عطایی و پشتیبانی آیت الله طالقانی تشکیل شد.
مواد متضادی در همان آغاز، در اهداف این حزب مشاهده می شد، که از جمله آن می توان به مبارزه در چهار چوب قانون مشروطه، مذهبی بودن در حال ملی بودن و... اشاره کرد. شاید می خواسته گروه های مختلف مردم را به خود متمایل کند.
مقایسه اندیشه های بازرگان و امام نشان می دهد که گرچه امام و بازرگان، هردو به عدم جدایی دین از سیاست معتقد بودند، اما مراد بازرگان از اسلام، اسلام غرب بود که امام مخالف آن بود. همچنین بازرگان به مبارزه در چهار چوب قانون مشروطه معتقد بود؛ در صورتی که امام این قانون را قبول نداشت و از طرف دیگر، مصدقی بودن بازرگان با پیروی از امام همخوانی نداشت.
در میان مؤسسان نهضت آزادی، تنها آیت الله طالقانی بود که پیرو خط امام بود و در واقع ایشان خود را عضو نهضت آزادی نمی دانست و فقط به منظور اتحاد افراد ملی و مذهبی از این گروه حمایت می کرد.
نهضت آزادی توسط مهدی بازرگان، یدالله سحابی و سید محمود طالقانی با تأکید بر هویت اسلامی و ایرانی و با هدف مبارزه با استبداد و کسب آزادی‌های اساسی مبتنی بر ارزش‌های اخلاقی و اسلامی تأسیس شد و چهره‌هایی چون احمد صدر حاج سید جوادی، سید محمدمهدی جعفری، محمدرحیم عطایی، عباس رادنیا، حسن نزیه، منصور عطائی، عزت‌الله سحابی و عباس سمیعی از نخستین اعضای آن بودند. مصطفی چمران، ابراهیم یزدی و صادق قطب‌زاده پایه‌گذاران نهضت آزادی در خارج از کشور بودند