نامه های مشروطیت و مهاجرت

به کوشش: ایرج افشار

از رجال سیاسی و بزرگان محلی به سید حسن تقی زاده، سالهای 1325 قمری به بعد

نوشتار حاضر مشتمل بر 190 نامه، لایحه و اعلامیه است که از اوراق بازمانده از سید حسن تقی‌زاده بدست آمده است. این نامه‌ها را دوستان تقی‌زاده، رجال سیاسی، و صاحبنظران و بزرگان محلی نوشته‌اند. نامه‌ها به ترتیب تاریخ نگارش در این مجموعه تنظیم شده‌اند و در دو بخش آمده‌اند. بخش اول مربوط به دوران مشروطیت و بخش دوم مربوط به روزگار مهاجرت. نامه‌هایی که مربوط به دوره‌ی مهاجرت است، حکایت از تشکیل کمیته‌ی ملیون ایرانی با کمک مالی و سیاسی آلمان‌ها در برلن دارد، و افراد منتسب بدان مجبور بوده‌اند که گزارش ماموریت‌ها و فعالیت‌های خود را به تقی‌زاده بنویسند. نامه‌های ابراهیم‌پور داود، محمدعلی جمال‌زاده، عزت‌اله هدایت، اسمعیل امیرخیزی از آن مقوله است. بخش مهمی از نامه‌ها به فعالیت‌های گسترده‌ی حزب یا فرقه‌ی دموکرات مربوط می‌شود که تقی‌زاده از موسسان اصلی و شاید بتوان گفت که متفکر تاسیس آن بوده است و بی‌تردید فعالیت حزبی آنان تاثیرات مملکتی داشته است. چون حزب دموکرات نخستین تشکل سیاسی اساسی در ایران بوده، این اسناد می‌تواند گویای خوبی از مشکلات حزب‌مداری در ایران و نمونه‌ای باشد از تمایلات شخصی و آرای خصوصی و زیان‌هایی که به بار می‌آورده است. کتاب در چها ربخش و سه پیوست تنظیم شده است. بخش نخست به دوران مشروطیت؛ بخش دوم به دوران مهاجرت؛ بخش سوم به دوران پهلوی و بخش چهارم به لایحه و اعلامیه اختصاص دارد. "سالشمار وقایع مهم"، "فهرست نامه‌ها"، "اشخاص، مکان‌ها، کتب و جراید" سه پیوست کتاب حاضر هستند.