شهرستان های ایرانشهر

«شهرستان های ایرانشهر» (Šahrestānhā ī Ērānšahr) نام کتابی است به خط و زبان پهلوی ( پارسی میانه / Middle Persian) که در سده های دوم و سوم خورشیدی نوشته شده است و به بیان تاریخ، نام و ساختار سیاسی شهرهای «ایرانشهر» و بیان ویژگی این شهرها در تاریخ نگاری ایرانیان می پردازد. این کتاب به گمان پژوهشگران می تواند همان کتاب «یادگار شهرها» باشد که در «بندهش» (بندهشن) از آن یاد شده است و نگارش آن را به فرمان «قباد یکم» (کوات) نسبت داده اند. نامی از نویسندهٔ ایرانی آن برجا نمانده ‌است. این کتاب به بیان تاریخ، نام و ساختار سیاسی شهرهای «ایرانشهر» و بیان ویژگی این شهرها در تاریخ نگاری ایرانیان می‌پردازد. موسی خورنی مورخ ارمنی عصر ساسانی، این کتاب کم نظیر را به زبان ارمنی ترجمه کرده ‌است. اصل پهلوی این کتاب ارزشمند که در زمان ساسانیان در سه برگ تألیف شده، از بین رفته ‌است. تنها ترجمه ‌ای از آن بوسیلهٔ موسی خورنی به دست آمده ‌است که جغرافیای موسی خورنی نامیده ‌می‌شود و مبنای تحقیقات بعدی دیگر محققان در قرون متأخر را تشکیل می ‌دهد. متن اصلی کتاب جغرافیای موسی خورنی به دو صورت دو نسخه ‌ای یعنی متن کامل و دیگری متن خلاصه شده، بجای مانده‌ است. در این رساله ایرانشهر، برحسب جهات چهارگانه، به چهار ناحیهٔ شرق و غرب و جنوب و شمال تقسیم شده ‌است. چنین تقسیم بندیی از زمان خسرو انوشه روان رواج یافته ‌است. در این رساله نخست نام شهرهایی می‌آید که در ناحیهٔ شرق خراسان قرار داشته ‌اند و با سمرقند شروع می‌شود. در این رساله، همانند اغلب آثار زبان پهلوی، اسطوره‌ ها و واقعیت‌های تاریخی درهم آمیخته ‌شده‌ اند.