تاریخ علم در ایران - جلد 1

خواجه غیاث الدین جمشید کاشانی؛ نامدار در جهان و گمنام در ایران-1
نوشتار پیش روی که در دو بخش تقدیم خواهد شد و مدت ها پیش به خامه اینجانب نگارش یافته، پیش تر در تاریخ 1387/02/12 در روزنامه مردم سالاری منتشر شده است.
ایرانیان بسیاری در درازنای تاریخ از دیرباز تا امروز شهره خاص و عام گشته اند، برخی از این نامداران چون ابن سینا، زکریای رازی، ابوریحان بیرونی و خواجه نصیرالدین طوسی به سبب دانش افزونشان چنین نامور گشته اند و برخی دیگر چون سورنا (سردار نامی ایران در روزگار اشکانی)، نادرشاه افشار و ابومسلم خراسانی هوشمندی و توانمندی نظامیشان دلیلی بر پرآوازه گشتن نامشان شده است. دسته ای از این شهرگان بسان خواجه نظام الملک طوسی، خواجه رشیدالدین فضل الله همدانی و امیر علی شیر نوایی به سبب خردورزی سیاسی در شمار سرآمدان تاریخ وارد شده اند و گروهی دیگر از این شناخته شدگان چون کوروش بزرگ، یعقوب لیث صفاری و امیر اسماعیل سامانی به سبب پندار، کردار و گفتار نیک پیشه ساختن در امر حکومت صاحب نام گشته اند.
خواجه غیاث الدین جمشید بن مسعود کاشانی که در دنیای غرب به الکاشی نامور است ازجمله این بزرگان و پرآواز گان است که شوربختانه با وجود شناخته شده بودنش نزد اندیشمندان و شرق شناسان غربی در میان ایرانیان همچنان گمنام و ناشناخته مانده است.
وی که در سده های میانی تاریخ ایران پس از اسلام و همزمان با دوران قدرتمداری خاندان تیموری می زیست از بزرگترین دانشمندان ایران در گستره زمانی به وسعت تمام تاریخ بوده است.
عمده دلیل اشتهار خواجه غیاث الدین جمشید کاشانی، که پیشوایی و کاروان سالاری دانش ریاضی را درآن روزگار بر عهده داشت، تحقیقات نجومی و ابتکارات ارزشمندش در ریاضیات بوده است. آنچه روشن است، در سایه تلاش اندیشمندانی چون او، ایران عهد تیموری کانون اصلی نجوم و ریاضیات جهان گشت. از جمله فعالیت های نجومی وی که در کار ساختن رصدخانه سمرقند به توسط شهریار دانش دوست تیموری; الغ بیگ; نیز یار و یاور او بود تدوین دو زیج است. زیج نخست در سمرقند نوشته شد و زیج کاشانی نام گرفت. زیج دوم نیز پس از نگارش زیج نخست تدوین شد و عنوان زیج خاقانی یافت و به الغ بیگ تقدیم شد. این زیج که در آنها حتی از ماه گرفتگی های مورد مشاهده خواجه غیاث الدین نیز سخن رفته است با پایمردی اخترشناسان نامی و سرشناس غرب چون گراویوس و هاید در سده هفدهم میلادی، شارپ در سده هجدهم و سدیلوت در سده نوزده به زبان های اروپایی ترجمه شد و سال ها مورد استفاده پژوهشگران و کاوشگران عرصه علم قرار گرفت. خواجه همچنین در جریان ساخت و تکمیل بنای رصدخانه سمرقند که به تعبیر میرخواند، نگارنده کتاب روضه الصفا، «عامل عمده این رصد بود» اثبات کرد که برخی فنون و شگردهای رصد که براساس شیوه بطلمیوس صورت می پذیر د اشتباه است. با این وجود، فعالیت های نجومی او تنها محدود به انجام چنین کارهایی نبود چرا که او کتاب های بسیاری نیز در این باره نوشت. کتابهایی چون، مختصر در علم هیات، رساله سلم السما»، رساله آلات رصد و رساله در ابعاد و اجسام آسمانی، از این جمله اند که امروزه بیشتر آنها نیز در دست هستند.
از دیگر سوی، وی که در تاریخ علم ریاضی از جایگاهی والا و رفیع برخوردار است روش هایی نوین برای انجام محاسبات مهم ریاضی ارائه داد و مقادیر برخی از کلیات مهم ریاضی مانند عدد (پی) را با نقد روش ارشمیدس، در نهایت دقت و با هفده رقم تقریب اعشاری در رساله محیطیه خود محاسبه کرد. شگفت آنکه نتیجه برآورد و محاسبه او با نتایج محاسبات امروزی فقط در رقم هفدهم اختلاف دارد. به تعبیر پروفسور کندی، استاد برجسته دانشگاه کمبریچ، خواجه غیاث الدین عدد (پی) را چنان دقیق محاسبه کرد که اگر برای محاسبه محیط یک دایره با قطر ۶۰۰۰۰۰ اقطار زمین به کار رود اشتباه موجود باریکتر از یک تار موی اسب خواهد بود. نیازمند یادکرده است وی که بنا به نوشته میرخواند، نویسنده نامدار کتاب تاریخ حبیب السیر فی اخبار افراد بشر، عالمی بی بدیل بود و «در علم هیات و ریاضی و فن نجوم عدیل و نظیر نداشت» نخستین ریاضیدان تاریخ علم بود که کسرهای اعشاری را اختراع و ابداع نمود.
https://t.me/AmirNematiLimaee

خواجه غیاث الدین جمشید کاشانی؛ نامدار در جهان و گمنام در ایران-2
وی برای تثبیت یک اساس تئوریک برای کسر اعشاری به تشریح و تبیین بهره گیری از آنها در محاسبه مناطق، احجام و سایر مسائل هندسی پرداخت و برای تبدیل کسرهای عادی به کسرهای اعشار ، قواعد و نمونه هایی ارائه داد. شمار قریب به اتفاق دانش پژوهان بر این باورند اگر رساله محیطیه او که ریاضیدانان و مورخان غربی آن را، شاهکار فن، نامیده اند و همچنین آرای واضح و روشن علمی او در مورد شناساندن کسرهای اعشاری انتشار یافته بود یک قرن و نیم پس از وی فلمینگ، استیون و بورکی در اروپا ناگزیر نمی گشتند که نیروی فکری و عملی خود را برای از نو یافتن آن کسرها به کار اندازند.
دیگر ابتکار و نوآوری خواجه غیاث الدین جمشیدکاشانی که در دانش ریاضی و آنالیز اعداد کارهای درخشانی انجام داد و الگوریتم محاسبه ای ابداعی او به تعبیر پژوهشگران دانشگاه کمبریچ نشان از ظرافت، دقت و نظارت بسیار داشت، استخراج ریشه (N ام) اعداد است، که روش او برای این کار همان روشی بود که اروپاییان بعدها در سده نوزدهم میلادی یافتند و به روش روفینی - هورنر موسوم است. از این دانشمند برجسته تاریخ ایران زمین به غیر از رساله محیطیه، چندین اثر ارزشمند دیگر نیز در مورد دانش ریاضی در دست است. کتاب های مفتاح الحساب، تلخیص المفتاح فی علم الحساب و رساله وتر وجیب، از این جمله اند.
بایسته است یاد شود که آرای این چهره پرفروغ و تابناک تاریخ ایران به هرجا که رسید تاثیری عمده و شگرف بر اذهان ریاضی دانان بر جای نهاد، بدان گونه که درسنامه مفتاح الحساب او در نسخه های متعددی تکثیر شد. تاثیر این کتاب در قسطنطنیه از یک کتاب حساب به زبان یونانی معلوم می شود که در نیمه دوم سده پانزده میلادی نگارش یافته است. نکته ای که شایسته اشاره است آن است که دست کم یکی از دانشمندان هم قطار و همراه خواجه غیاث الدین یعنی، علا»الدین علی بن محمد سمرقندی معروف به ملا علی قوشچی، بعدها در قسطنطنیه اقامت گزید.
این ریاضیدان عالی مقام، محاسب ماهر، منجم زبر دست، مولف توانا و مخترع آلات دقیق رصد که حضور تاریخیش دلیلی دیگر بر خدمت گسترده ایرانیان به جامعه بشری است سرانجام در سال (۱۴۲۹م۸۳۲/ق ) در خارج از شهر سمرقند درگذشت در حالی که انبوهی آثار ارزشمند برای همیشه و نامی نیک برای تاریخ به یادگار نهاده بود.
منابع و ماخذ:
تاریخ ایران دوره تیموریان - پژوهش از دانشگاه کمبریچ; ترجمه یعقوب اژند; تهران: جامی; ۱۳۷۸
حافظ ابرو. زبده التواریخ. به اهتمام خانبابا بیانی. تهران: انجمن آثار ملی، چاپ دوم، ۱۳۵۰
میرخواند، غیاث الدین بن همام الدین. تاریخ حبیب السیر فی اخبار افراد بشر. جلد چهارم، تهران: کتابخانه خیام، ۱۳۳۳
فرشاد، مهدی. تاریخ علم در ایران. جلد اول و دوم; تهران: امیرکبیر، ۱۳۶۵
شرف الدین، احمد. مجموعه مقالات دومین همایش تاریخ ریاضی. بندرعباس: دانشگاه هرمزگان، ۱۳۷۸
شرف الدین احمد. مجموعه مقالات سومین همایش تاریخ ریاضی. بندرعباس: دانشگاه هرمزگان، ۱۳۸۰
میرخواند بلخی، محمد بن خاوندشاه. روضه الصفا. تهذیب و تلخیص عباس زریاب، چاپ دوم، جلد اول و دوم (شش جلد در دو مجلد)، تهران: انتشارات علمی، ۱۳۷۵
نعمتی لیمایی، امیر. تاریخ آموزش و پرورش در روزگار فرمانروایی مغولان و تیموریان با نگاهی به پیشینه فرهنگی ایران. مشهد: امید مهر، ۱۳۸۵
https://t.me/AmirNematiLimaee

درود

[quote='ناجی']دست مریزاد هانیه خانم! چندی قبل وبلاگ فرهنگ و هنر ایرانی این اثر را منتشر کرد اما متاسفانه بی کیفیت بود.[/quote]
درسته.منم دیدم اتفاقا میخواستم آپلودش کنم دیدم کیفیتش اصلا خوب نیست

[quote='hanieh']نقل قول از ناجی:دست مریزاد هانیه خانم! چندی قبل وبلاگ فرهنگ و هنر ایرانی این اثر را منتشر کرد اما متاسفانه بی کیفیت بود.
بله این همون کتابه. من فقط ویرایشش کردم.[/quote]
دست شما درد نکند.
البته تصحیح می کنم وبلاگ فرهنگ و ادب ایرانی

[quote='ناجی']دست مریزاد هانیه خانم! چندی قبل وبلاگ فرهنگ و هنر ایرانی این اثر را منتشر کرد اما متاسفانه بی کیفیت بود.[/quote]
بله این همون کتابه. من فقط ویرایشش کردم.

دست مریزاد هانیه خانم! چندی قبل وبلاگ فرهنگ و هنر ایرانی این اثر را منتشر کرد اما متاسفانه بی کیفیت بود.