جامعه شناسی دینی، جاهلیت قبل از اسلام

این کتاب که اکنون تحت عنوان((جامعه شناسی دینی...)) ارائه شده، قسمت اول آن ترجمه ی کتاب تنکیس الاصنام( تاریخ پرستش بتهای عرب، پیش از اسلام) هشام بن محمد ابن کلبی(204 ه) است، که با افزودن مقدمه و تعلیقات برآن، به صورت حاضر در آمده است. احمد زکی پاشای مصری(مصحح عربی آن) در مقدمه ی خود برآن، شرح مفصلی از احوال و آثار(( ابن کلبی- صاحب کتاب الاصنام)) آورده بود، که در ترجمه کتاب درج همه ی آن مطالب را در زبان فارسی مناسب ندیدم، بلکه در پائین خلاصه ای از شرح حال و مقام علمی ابن کلبی را آوردم.
چنانکه در مطالعه ی کتاب خواهید دید، کیفیت مقدسات و آمار بتهای قبائل عرب جاهلی و معابد و مناسک دینی مشرکین، که همان نهادهای اجتماعی- دینی آنها بوده، بیان شده است. متن عربی آن، که توسط احمد زکی پاشا محقق مصری پیدا ، تصحیح، چاپ و منتشر شده بود، اینک به فارسی برگردانیده شده و اضافات مناسبی، که موارد مجمل و مبهم آن را روشن می کند، در اختیار علاقمندان فارسی زبان قرار گرفته است.
... قبایل عرب اغلب دارای خدایان و معبودات محسوس(اعم از طبیعی مانند سنگها و مصنوعی، مانند بتنها ساخته شده) بودند و آنها را در خانه کعبه نهاده و یا در منازل خود تقدیس و نیایش می کردند. این بتها و خدایان را، اگر به شکل انسان بودند، بنام صنم که جمع آن اصنام است، و اگر بدون شکل بودند، مانند سنگهای مقدس و خانه های محترم و درختهای مقدس، بنام «وئن» می خواندند. چند خدا و معبود وبت در مرکز عربستان مورد اعتقاد و پرستش اغلب قبایل عرب شهری و بیابان گرد بودند، یکی بت هبل که شکل انسان در داخل خانه کعبه قرار داشت و دیگری، سنگ سیاه(حجرالاسود) در دیوار آن خانه منصوب بود که اکثر قبایل آنها را تقدیس می کردند همچنین آثار مذهب(آنی میسم- Animism) یعنی آئین تقدس ارواح و اعتقاد به سحر و جادو در دین عرب جاهلی باقی مانده بود، چنانکه از شر زنان جادوگر و سحر آنها می ترسیدند. در قرآن در این باره چنین آمده است:
ای پیامبر بگو از شر زنان جادوگر، که بوسیله ی گره های طلسمی ایجاد شرمی کنند، به خدا پناه می برم.(سوره فلق،آیه4)
مهمترین آداب و مناسک مشترک دینی قبایل عرب، اعمال حج و مناسک زیارت کعبه و تقدیس مقدسات مربوط به آن بوده است، که آئین تقدیم قربانی از مناسک مهم شمرده می شده است.
...از مهمترین خدایان، که اکثر قبایل عربستان مرکزی آنها را عبادت می کردند، سه خدای معروف لات، منات و عزی بود که آنها را بنام بنات الله یعنی((دختران الله)) می خواندند، چنانکه در قرآن به آن خدایان اشاره شده است.(سوره النجم، آیه 20)
عربان به وجود فرشتگان و ملکها معتقد بودند، و عقیده داشتند آنها مانند اجانین، ولی در آسمانها موجودات مونث هستند و پرواز می کنند.
بیشتر عربان مرکزی و شمالی علاوه بر خدایان و بتها و معبودات یاد شده، به وجود یک خدای مقتدر و مجرد، که در آسمانها بود، بطور نامشخص عقیده داشتند که آسمان را او آفریده است. پطروشفسکی می گوید: (( اعراب شمالی به موازات ایمان به خدایان متعدد و اجانین، اندیشه ی خدای اعلی یعنی الله ، که صورت اختصاصی کلمه عربی الاله بود، در فکر داشتند. ریشه کلمه الله همان((ایل)) سامی به معنای خدا بوده است.
اگرچه بعضی محققان مطابق کتیبه هائی که از عربستان جنوبی(یمن) کشف شده، معتقدند که سابقه عبادت الله بسیار ممتد بوده و او را در آنجا بصورت الاء می خواندند،ولی اکثر شرق شناسان معتقدند که منشاء آن کلمه ( ال-ELL) بابلی، که در کتب یهود بصورت ایل یا ئیل خوانده شده، بوده است. گروهی از عربان قدیم شمالی، که در صحرای سینا زندگی می کردند و بنام قوم نبطی(نبطیان) معروف بودند، الله را بنام«هلا-HELAH» خوانده اند.
هردوت وقتی از قوم نبطی صحبت می کند می گوید: آنها خدائی را بنام« آلیلاه» می پرستند.(تواریخ هردوت،کتاب اول بند 132)
به هر منوال، سابقه عبادت الله در میان اقوام سامی(بابلیان، عبرانیان، نبطیان و عربان مناطق مختلف عربستان) ممتد بوده، بخصوص در عصر جاهلیت یعنی دو- سه قرن پیش از اسلام در عربستان مرکزی او را خدای نامرئی و خالق آسمانها و نازل کننده باران می شمردند. در میان قبیله ی قریش پیش از اسلام «الله» را عبادت می کردند، چنانکه نام پدر حضرت محمد عبدالله، به الله اضافه شده است.
بنا به عقیده ی بعضی، یهودیان و مسیحیان عربستان نیز خدای خود را به نام الله می خواندند. ولی چنانکه خواهیم گفت، بنا به عقیده دیگران، یهودیان عربستان به خدای خود رحمان و مسیحیان باو رحیم و گروه حنفا، که از یک قرن پیش از اسلام در مکه و حوالی آن خود را پیرو دین ابراهیم می خواندند، آن خدا را بنام الله می خواندند. بنابراین، الله یکی از خدایان قدیم اقوام سامی در عربستان مورد پرستش قرار داشت و همه ی قبایل عرب توجه خاصی به او داشتند، از این رو حضرت محمد او را خدای یگانه شمرده و معبودات و خدایان دیگر را از درجه ی اولوهیت انداخت.