سرزمین گیلان

در مورد ریشه واژه « گیلان » ، توجه به کاربرد این کلمه نزد ساکنان آن بی فایده نیست . وقتی فردی از بالای کوه ( مثلاً از رودبار یا « دیلمان » ) به طرف جلگه می رود ( مثلاً به رشت یا « لاهیجان = لاجـُن » ) ، می گوید : به گیلان می روم ( شُ درم گیلـُن = شـُن درم گیلان ) ؛ یعنی رودبار و دیلمان را جزء گیلان به حساب نمی آورند . گیلان دشت سبز پای کوه به طرف دری است و محدود به استان گیلان ( طبق تقسیمات کشوری ) هم نیست . افزون بر این در رضوان شهر به جلگه نشینان « گَلنَج ( اهل گِل ) و به ساکنان کوه « کو اَج » ( کوهی ) می گویند ، در بخش مرکزی استان گیلان ، به جلگه نشینان « گیلَک » و به کوه نشینان « کورد » می گویند . از کشاورزی بابلی در استان مازندران هم شنیدم که خود را « گِلَک » معرفی می کرد . به نظر می رسد این نام ها بر محل زندگی دلالت داشته اند . دو نکته این گمان را تقویت می کند : 1 ـ بین رودهای بزرگ ، مردم بالا و پایین از نظر گویش شبیه همند و با ساکنان طرف دیگر رود فرق دارند اما بالارودی ها پایین رودی ها را گلنج و گیلـَک و گِلـَک می نامند . 2 ـ « گیل » به معنی خاک خیس و نمناک است که قابل توده شدن است و پا در آن فرو نمی رود . اگر کمی نرم باشد طوری که پا در آن فرو رود و شکل پا در آن باقی بماند ، دیگر گیل نیست ، « چول = چل » است و اگر بیشتر نرم باشد طوری که پس از برداشتن پا ، رد پا نماند ، « روت » نامیده می شود . بنا بر این ، « گیلک » کسی است که بر زمین نمناک زندگی می کند . در برابر جلگه نشینان در وصف کوه نشینان می گفتند : سنگه سر نیشینید ( بر سنگ می نشینند ) .

کتاب خوب و مفیدیه پیشنهاد میکنم

تمدّن گیلان به قدمت تاریخ کهن هفتهزار ساله ی ایران است، این منطقه ی سرسبز و دل انگیز، طبیعتی بسیار زیباتر از وضع فعلی ی آن داشته است، از بین بردن بسیاری از جنگلها و ایجاد راهها و تغییر مسیر و
تصرف در حیات رودخانه ها و نیز به وجود آوردن روستا ها موجب همه گونه تغییرات ظاهری و جغرافیـائی در گیلان گشته و به حالت امروزی در آمده است، سـرگذشت تلخ و شـیرین مردمان دلاور آن از زوایای تاریخ
پنهان نیست و عِرقِ میهن دوستی و عشق به وطن و دفاع از مرز و بوم کشور توسّط آنان همواره زبان زد و شگفت آور بوده است، " رابینو " که در سالهای 1912-1906 به عنوان نایب کنسـول انگلسـتان در رشت
بسر می برده در کتابِ، دارالمرز ایران گیلان ، وجه تسمیه ی گیلان را چنین نوشته؛ « نام گیلان از کلمه ی اوستائی وارنا که نام ناحیه ای در شمال کوه البرز است مشتق می باشد. کلمه ی گیلان از صفت بومی
وارنا مشـتق شده است و معنی ی آن مربوط به وارنا یا وارنیـک است، که به مرور در تلفّظ به صورت گیـلان در آمده است و به همین شکل نام مازنـدران هم از کلمه ی مازِنیا گرفته شده است »، البته نویسنده ی
این کتاب؛ آلکساندر خودزکو و مرحوم دکتـر محمّد معین که خود از مفـاخر فرهنگ ایران و از اهالی ی گیلان بوده در فرهنگ معین نوشته اسـت « واِژه ی گیـلان gelan مرکب از دو کلمه ی "گیل + ان" اسـت و نام
ناحیه ای در جنوب غربی بحر خزر، مسکن قوم گیل می باشد »، به هرحال متٱسفانه کتاب سرزمین گیلان فعلا در دسترس نیست و اشاره به مجتوای آن با توجّه به این که هرچـه گفته شود ممکن است به دور از
واقعیت تلقّی شود، صرفِ نظر می شود، فقط به یک نکته ی بسیار با اهمیت باید تـوجّه داشت که سالانه میلیونها نفر از سراسر کشـور به گیلان همیشـه بهار و زیبا مسـافرت می کنند، حیف است که شـناختی
از این منطقه و فرهنگ غنیّ و آداب و رسـوم متـمدّنانه ی اهالی ی آن نداشته باشند و به دیدن مناظر لذّت بخش راهها و شهر ها و روستاهای آن بسـنده کنند، این وجه و گونه ی سـفر به آن دیار، بهـره ی کافی
نخواهد داشت جز سوغات و خاطره ی خوش و گذرا از آب و هوا و سرسبزی ی دشت های باصفای آن، بزرگان گفتـه اند سـفر کنید تا غنیمت برید، معنایش آن است که وقت برگشت ازسـفر باید با فرهنگ و راه و
روش زندگانی مردمان آن سرمین آشنا شد و حتّی الامکان با مردمانش مراوده ی تجاری و دوستی و محبت، آغاز کرد. تا سودِ واقعی و لذّت توام باشند. چند بیت از اشعار ذلکش مرحوم شیخ عبدالقادر گیلانی:
گر دلِ غم پـرورِ ما غمگسـاری داشتی ... با بلا خوش بودی و در غم قراری داشـتی
نام مجنون در جهان هرگر نبوده این چنین ... گر چنان بودی چو من یادگاری داشتی
هر دو عالم را زِ یک پرتو سراسر سـوختی ... آفتـاب از آتش من گر شـراری داشتی
گُل چرا غرقِ عرق گشتی زِ خجلت پیش تو .. گر نه آن بودی که از رشکِ تو خاری داشتی
نسبتی می داشت با من شمع، در سوز و گداز ... گر دلِ بریان و چشمِ اشکباری داشتی
یار " محیی " گر گشـودی رُخ میان مردمان ... تَـرکِ یارِ خویش کـردی، هرکه یاری داشتی

درباره نام گیلان و معانی واژه گیل نظرات مختلفی ابراز شده‌است. لغت نامه دهخدا گیلان را مأخوذ از واژه «گیل» به اضافه پسوند «ان» دانسته و افزوده‌است در پهلوی گلان به معنی مملکت گل‌ها و نزد یونانی‌ها گلای.