خلاصة السیر: تاریخ روزگار شاه صفی صفوی

به تصحیح: ایرج افشار

خلاصة السیر:
نخستین و شاید مهمترین متن تاریخ نویسی صفوی در دوران شاه صفی، خلاصة السیر تألیف محمد معصوم بن خواجگی اصفهانی بود. این اثر را می توان در گروه سه متن تاریخی سلسله ای مهم سده یازدهم هجری قمری/ هفدهم میلادی به مثابه آغاز دوره جدید تاریخ نویسی صفوی متأثر از مکتب تاریخ نویسی اسکندربیگ منشی به شمار آورد. گرچه همانگونه که پس از این خواهد آمد روشن می شود که او نسبت به اثر منشی دیدگاهی انتقادی نیز داشته است.
محمد معصوم ضمن اینکه در دیباچه و گاه در متن کتاب به زندگی خویش اشاره ای می کند، اما بیشترین آگاهی ها را درباره خود، در بخش آخر کتابش ذیل عنوان «اظهار شمه ای از احوال راقم حروف» آورده است. او می نویسد که در جوانی آثار مورخان برجسته مانند تاریخ جهانگشای جوینی، طبری، روضة الصفا، حبیب السیر، ظفرنامه یزدی و تاریخ الفی را خوانده بود.
از نوشته محمد معصوم برمی آید که طرح اولیه او برای اثرش، تألیف یک تاریخ عمومی بوده است. او می نویسد که در ابتدا برآن بود تا رویدادها را از آغاز آفرینش جهان تا زمان شاه صفی بنویسد. مشوق او برای انجام این کار البته خود پادشاه صفوی بود. محمدمعصوم پس از دستور شاه اجازه استفاده از «کتابخانه خاصه» یعنی کتابخانه سلطنتی دربار صفوی را یافت و برای تألیف کتابش: «کتب ضرور حسب الامر از کتابخانه خاصه آورده انتخاب خلاصه آن می نمود.» وی هر چند روز بخشی از گردآورده هایش را به نظر پادشاه صفوی می رساند. هنگامی که تألیف وقایع تاریخ عالم از ابتدای آفرینش تا برآمدن تیمور گورکانی به پایان رسید، شاه صفی او را از ادامه این کار بازداشت و به او دستور داد که: «واقعات و سانحات ایام دولت روزافزون ما را براوراق بنگار تا در روزگار یادگار بماند.» محمد معصوم پس از آن شروع به نوشتن وقایع دوره شاه صفی کرد. بنابراین رویدادهای سراسر روزگار این پادشاه صفوی از آغاز سلطنت تا مرگ او و برآمدن شاه عباس دوم را تألیف کرد. محمدمعصوم بخش آخر کتاب را در ابتدای سلطنت شاه عباس دوم تمام کرد.