دین و دولت در عصر مشروطیت

رابطه ی جنبش مشروطیت و مذهب، مبحثی ست بسیار گسترده که تقریبن همه ی جنبه های جنبش مشروطه را در بر می گیرد، به زبانی دیگر بحثی نیست که بشود در یکی دو صفحه درباره ی آن سخن گفت. تنها به اعتبار خواندن برخی از آثار منتشر شده در این زمینه، می توان به جرات گفت که باقر مومنی یکی از انگشت شمار پژوهشگران آگاه ما در این زمینه است، و در آثارش، مستقیم و غیر مستقیم به این مبحث پرداخته است. از جمله در کتاب "دین و دولت در عصر مشروطیت" که پژوهشی ست نسبتا جامع که متاسفانه در خارج از ایران (سوئد) منتشر شده (1372) و از دسترس بسیاری علاقمندان در داخل، دور مانده است. دو سال پس از انتشار این اثر، کتاب دیگری در پاریس، با عنوان "روحانیت و تحولات اجتماعی در ایران" از زنده یاد رضا مرزبان منتشر شد که بخش هایی از آن به همین بحث (جنبش مشروطیت و مذهب) مربوط می شود. مطالعه ی این دو کتاب، دو پرسش اساسی در تاریخ معاصر ایران را بار دیگر نو می کنند؛ یکی این که چرا و با چه اصراری تلاش می شود تا نقش مذهب و روحانیت در جنبش های آزادی خواهی ایرانیان در صد و پنجاه ساله ی اخیر، این چنین بزرگ نمایی شود، و دو دیگر آن که با وجود ابعاد درشت سکولاریسم و مبارزه برای دور نگهداشتن مذهب و مذهبیون از دستگاه دولت، در رفتار و گفتار روشنفکران و آزادی خواهان از صدر مشروطه تا امروز، و با وجودی که این دو گروه از ایرانیان (سکولارها و آزادی خواهان) از دوران مشروطه تا 1320، چه بسا بی پرده تر و واقع بینانه تر به حضور همه جانبه ی سنت و خرافات در ارکان اجتماعی ما پرداخته اند، چرا جامعه ی ما از شهریور20 به این سو، به تدریج، محافظه کارتر و سنتی تر شده، و برخلاف نظر آزادی خواهان صدر مشروطه، در جهت معکوس حرکت کرده است، به گونه ای که در همه ی سطوح اجتماعی و سیاسی و اقتصادی و غیره، در چنگ عوامل سنتی و مذهبی گرفتارتر شده، و در این گرداب، فروتر رفته است. یافتن پاسخ این پرسش ها، و رسیدن علت های ریز و درشت این عقب گرد، به بررسی های دقیق و عمیق، و پژوهشگرانی همانند باقر مومنی نیازمند است. باشد تا در میان نسل جوان، علاقمندانی به تاریخ معاصر ایران پیدا شوند و پاسخ هایی درخور برای این چیستان بیابند.