مدیریت انسجام ملی، تجربه دیگر کشورها

گروه نویسندگان

مسأله همبستگی و انسجام میان اجزای متفرق و ایجاد کلیت‌های سازوار چه آنجا که موضوع به ابداعات انسانی ملهم از طبیعت همچون موسیقی و ترکیب رنگ‌ها مربوط می‌شده و چه آنجا که هدف ایجاد و حفظ اجتماعات انسانی در سطوح مختلف آن از خانواده تا امپراطوری‌های بزرگ را شامل می‌شده، همواره موضوع توجه، اندیشه‌ورزی و عمل انسان بوده است. پیدایش تحولات علمی، تکنولوژیک و تغییر در نوع نگرش به انسان، هستی، طبیعت و جهان، تحولات شگرفی در همه حوزه‌ها انجامید که از این میان پیدایش ایدئولوژی‌های ناسیونالیستی پدیده جهانی شدن به عنوان محصول این تغییر - و یکی از عوامل اثرگذار بر حیات اجتماعی و سیاسی انسان - بیش از دیگر عوامل شایسته توجه است. این اثرگذاری آنچنان عمیق، پردامنه و گسترده است که از آن به مثابه نقطه عطفی مهم در تحولات سیاسی و اجتماعی جهان امروز می‌توان یاد کرد. یکی از ابعاد مهم این پدیده‌ها مطرح شدن موضوع انسجام و همبستگی است. حجم ادبیات تولید شده در این موضوع و اقداماتی که در این حوزه صورت گرفته، خود بیش از هر چیز دلیل اهمیت موضوع است. ایده‌های ناسیونالیستی تقابل‌ها و تعارضات جدیدی را به تقابل‌ها و تعارضات قبلی جوامع افزود و در بسیاری موارد تعارضات قبلی را به زبان خود ترجمه کرد و بر عمق و دامنه آنها افزود. بسیاری از منازعات در بسیاری موارد از جمله جنگ‌ها و منازعات بزرگ و پردامنه جهان کنونی ریشه در ایده‌های ناسیونالیستی دارد. لااقل دو جنگ بزرگ جهانی و جنگ‌های منطقه‌ای و استقلال‌طلبانه کشورها بعد از جنگ دوم جهانی، بر مدار ارزش‌ها و گرایش‌های ناسیونالیستی چرخیده و شکل گرفته است.
ناسیونالیسم مدل‌های نوینی از سیاست را بر محور‌ دولت‌های ملی به جای امپراطوری‌های بزرگ گذشته بنیان گذاشته است. گرچه تأسیس این نوع از دولت‌ها غایت ایده‌های ناسیونالیستی‌ بود، اما گسترش این ایده‌ها در موج دوم آن هویت و کلیت همین دولت‌ها را نیز به چالش کشید. بسیاری از کشورهای بزرگ که درگیر مبارزات استقلال‌طلبانه بودند، پس از پیروزی به منازعات تجزیه‌طلبانه کشیده شدند. حتی کشورهایی که خود پایگاه اولیه و اصلی و درواقع مادر این نوع از تحول بودند خود گرفتار عوارض این پدیده شدند. بی‌جهت نیست که با شدت گرفتن این ایده‌ها بار دیگر ایده تأسیس و حفظ کلیت‌های بزرگ چه در سطوح دولت‌های ملی و چه در سطح میان دولت‌ها، مطرح شده است. اندیشه ایجاد یک حکومت جهانی با محوریت سازمان ملل متحد و یا ایجاد اتحادیه‌های منطقه‌ای از جمله تلاش‌هایی است که از آن می‌توان به گرایش به ایجاد کلیت‌های بزرگ‌تر همچون کلیت‌ها و موجودیت‌های بزرگ قبل از پیدایش ایده‌های ناسیونالیستی یاد کرد.
ظهور اندیشه‌های کلیت‌ساز فقط محدود به عرصه‌های سیاسی نبوده است، بلکه اهمیت یافت. اندیشه‌های اتحادآفرین در میان پیروان ادیان بزرگ نیز اهمیت فوق‌العاده یافته است. یکی از نمایان‌ترین این ایده‌ها ظهور و بسط مداوم ا ندیشه اتحاد اسلام در میان مسلمانان است که درست هم‌عرض با پیدایش و گسترش ایده‌های ناسیونالیستی در جهان اسلام مطرح شده و هر روز بر اهمیت آن افزوده می‌شود.
جهانی شدن، پدیدار اثرگذار دیگر است. انقلاب ارتباطات و انفجار در اطلاعات و فشرده شدن زمان و مکان، جابه‌جایی‌ها و مهاجرت‌های زیاد میان قاره‌ای تا درون‌کشوری و دسترسی به تکنولوژی‌های نوین و برخورداری از رفاه نسبی میدان را برای ظهور و بروز هویت‌ها در سطوح مختلف و با تنوع بسیار زیاد آماده کرده است. با برخورداری از این فضا، هویت‌های ملی که تا چند دهه پیش بلارقیب بودند با انواع هویت‌های رقیب فراملی و فروملی مواجه شدند. گرایش‌های قومی در سویه داخلی و هویت‌های جهانی بر محور ایدئولوژی‌های مذهبی و غیرمذهبی در سویه فراملی، فشارهای متنوعی را در بر داشت و ارتقاء سطح همبستگی و انسجام هویتی دولت‌های ملی وارد آورده است. مجموعه این شرایط موضوع انسجام را در ابعاد مختلف آن بار دیگر در کانون توجه قرار داده است.. کشورهای مختلف بنا به موقعیت جغرافیایی و دیگر شرایط محیط داخلی منطقه‌ای و بین‌المللی برای تقویت انسجام درونی و حفظ همبستگی در سطوح ملی چه در بعد هویتی و چه در بعد ساختاری و سرزمینی سیاست‌های مختلفی را طراحی، اجرا و تجربه کرده‌اند.
مسیر حرکت تحولات جهانی نشان می‌دهد که منطقه خاورمیانه بیش ازدیگر نقاط جهان از جهات گوناگون کانون این فشارها است و در این میان وضعیت ما وضعیتی ویژه و خاص است. خطیر بودن موضوع تا آن اندازه است که مقام معظم رهبری (مدظله العالی) سال گذشته را سال «اتحاد ملی و انسجام اسلامی» نام‌گذاری کردند و امسال نیز در آغازین سخنرانی عمومی‌شان ضمن بسط و شرح ابعاد شعار امسال یعنی «نوآوری و شکوفایی» بار دیگر بر موضوع اتحاد و انسجام و اهمیت آن تأکید کردند. گروه‌های مطالعاتی معاونت پژوهش‌های فرهنگی و اجتماعی مرکز تحقیقات استراتژیک در جهت تحقق وظایف نهادی خود در راستای موضوعات راهبردی کشور و در انطباق با رهنمودهای مقام معظم رهبری (مدظله‌العالی) و شعار «نوآوری و شکوفایی» تولیدات پژوهشی خود را سامان می‌دهند. مجموعه حاضر، که توسط گروه اقوام و اقلیت‌های این معاونت تهیه شده، بررسی اولیه و مروری سیاست‌های انسجام ملی کشورهایی از جهان است که بیش از دیگر کشورها از فرآیندهای سیاست‌ساز نوین همچون انقلابات ناسیونالیستی و جنگ‌های استقلال‌طلبانه و پدیده جهانی شدن متأثر بوده‌اند و یا تحت تأثیر ایده‌های ناسیونالیستی و عوارض پدیده جهانی شدن با فشارهای هویتی و یا ساختارشکنانه مواجه شده‌اند و در جهت رفع معضلات ناشی از این فشارها طراحی و اجرا شده‌اند. امید است آگاهی از تجربه این کشورها بتواند در طراحی و اجرای برنامه‌های فرهنگی، هویتی و انسجام آفرین در سطح ملی مفید باشد و معرفی این تجربه در این مجموعه و با عمق و گستردگی بیشتر در مجموعه‌های آینده گامی در جهت تحقق شعار «نوآوری و شکوفایی» در پژوهش‌های مربوط به موضوع انسجام و همبستگی ملی تلقی گردد.

فهرست مطالب

مقدمه
7. سیاست انسجام در فرانسه و چالش‌های آن/ محمد مؤدب
43. سیاست‌ها و برنامه‌های انسجام ملی در ترکیه/ آیت باقری
69. مدیریت تنوعات قومی در چین/ فرهاد نوایی
101. سیاست انسجام در کانادا/ فائزه ضیایی
125. اصول و بنیادهای سیاستگذاری قومیتی در هند؛ درس‌ها و بهره‌هایی برای ایران/ رضا نصیری‌حامد
147. مدیریت انسجام در ایالات متحده آمریکا؛درس‌ها و بهره‌هایی برای ایران/ رضا نصیری حامد