تاریخ جهانگشای جوینی ـ جلد 1

البته باید به این نکته اشاره گردد که تمام متن جلد اول تاریخ جهانگشا، از ارزش ادبی یکسانی برخوردار نیست .
قسمت مقدمه تا آغاز استخلاص شهرها دارای لغات دشوار، سجعهای مکرّر و آرایه های ادبی ذکر شده است. علاوه بر
این آن قسمت از شرح بر تخت نشستن اوکتای و گیوک هم دارای ارزش ادبی فراوان است؛ اما بخش های استخلاص
شهرها تا آغاز ذکر جلوس اوکتای بر تخت خانی از لغات متکلف و سجع کمتری برخوردار است. آنچه از مطالب ذکر
شده استنباط می گردد آن است که جوینی برای بجا آوردن حق مطلب، معنا را فدای لفظ پردازی نکرده است و این
نکته شاهدی بر تعهد بالای این تاریخ نویس بزرگ دورة مغول می باشد

تاریخ جهان‌گشای تاریخ سیاسی محض نیست، زیرا مؤلف هنگام شرح وقایع، در باره اوضاع اقتصادی، اجتماعی، بافت شهر‌ها و موقعیت جغرافیایی آن‌ها و اسامی قدیمی شهر‌ها نیز توضیحات منحصر به فردی داده است.
در این کتاب درباره بت پرستی اویغوران و «قامانِ» (دانندگانِ سحر) اویغوری نیز مطالب جالبی آمده و درباره بسیاری از اصطلاحات اقتصادی، زمین‌داری، مناصب درباری و نظامی - که از دوره مغول در سرزمینهای اسلامی رایج شده - توضیح داده شده است.
جوینی با آن‌که از دیوان‌ سالاران مغول بود، ضمن شرح وقایع از بیان حقایق ابا نداشت و چهره حقیقی مغولان را آشکار می‌کرد.
او در این کتاب بی‌طرفانه به بررسی و تحلیل علل شکست سلطان محمد خوارزمشاه و سلطان جلال الدین و قیام تارابی و بسیاری حوادث دیگر پرداخته و از این لحاظ شیوه تاریخ نگاری او به شیوه ابن خلدون نزدیک است.
وی هنگام ذکر ارقام و اعداد گاه اغراق کرده است، مانند اشاره به «هفتاد هزار لشکر».

نثر تاریخ جهانگشای آمیخته با آیات و احادیث و امثال و آرایه های لفظی و معنوی و اشعار عربی و فارسی متناسب با موضوع است . بیشتر اشعار فارسی این کتاب از فردوسی و مسعود سعد و ظهیر فاریابی ، و اشعار عربی آن از شاعران مشهور دورة جاهلی و عباسی است (بهار، ج 3، ص 52 ـ53 ، 88؛ شعار، ص 301ـ302 ؛ صفا، ج 4، ص 49ـ50). در این کتاب لغات و کلمات مغولی برای نخستین بار به کار رفته است . این کتاب در صرف و طریقة استعمال افعال ، لغات و ضمایر فارسی ، با نثر دورة خود تفاوتهایی دارد. نثر تاریخ جهانگشای بخشی کاملاً مصنوع و بخشی تقریباً ساده دارد و بخش سوم ــ که مطالب آن از نویسندگان دیگر نقل شده است ــ از متن مؤلف ساده تر است تاریخ جهانگشای به سبب تقدم و اعتبارش در بارة تاریخ مغول ، از زمان تألیف شهرت یافت و بسیاری از مورخان معاصر جوینی یا پس از او، از این کتاب بهره برده اند، از جمله خواجه رشیدالدین فضل اللّه در جامع التواریخ * (جوینی ، ج 1، مقدمة قزوینی ، ص عز ـ عح ). عبداللّه بن فضل اللّه شیرازی مشهور به وصّاف الحضره نیز خلاصه ای از تاریخ جهانگشای را ضمیمة کتاب خود، تاریخ وصّاف * ، کرد و کتاب خود را ذیل آن خواند (وصّاف الحضره ، ص 64؛ جوینی ، ج 1، مقدمة قزوینی ، ص عح ).

نویسنده با توجه به این که پرورش یافته فرهنگ اسلامی است و فردی صاحب منصب و صاحب دیوان است دارای اندیشه و فکر خاص می باشد . جوینی رویدادهای تاریخی را بی هیچ کم و کاستی با دقت و امعان نظر می نویسد و تلاش می کند که چیزی را از قلم نیندازد و این امر ناشی از ایمان اوست. او به سرزمین نیاکانش به ویژه خراسان علاقمند است و آن را در بازنمود حوادثی که بر آن سرزمین گذشته، نشان می دهد .
پایبندی دینی و ایمان وی همه جای کتاب به چشم می خورد . گاه فرهنگ دینی در قلم نویسنده رنگ عرفان می گیرد .
جهانگشا تنها تاریخ صرف نیست چرا که گاه نویسنده به تحلیل و بررسی اوضاع اجتماعی و سیاسی زمان خویش می پردازد . در این کتاب روحیات ، آداب و رسوم ، مقررات و روابط اجتماعی مغولان را می توان دید به طور مثال تصرف کردن اموال مردگان از دید مغول امری بدشگون و زشت است اینها همگی معرف زندگی و رفتار و اداب و رسوم مغول می باشد هم چنین طرز زندگی و فرمانها و قوانین حاکم بر جامعه آن زمان در جای جای کتاب به چشم می خورد .
آن چه در رفتار و اداب مردم مغول و تاتار از این کتاب بر می آیداهمیت به تربیت فرزندان برای زندگی سخت بیابانی ، جنگ و ستیز است و در این راه پسران حتی اولاد خانان از سنین کم و از آغاز کودکی به تیراندازی و شکار و سواری و راه پیمایی و امثال این سختی ها عادت می دانند و این امر البته در موفقیت های بعدی آنان موثر بود .

سال آغاز به کار عطاملک در نوشتن این تاریخ حدود 650 و سال پایان آن در حدود 658 است . عطاملک در این کتاب به وقایع تاریخی سال 655 اشاره نموده است . در واقع بیشترین قسمت این کتاب به تاریخ حکومت چنگیز و اعقاب اوست، گرچه قسمتهایی هم به تاریخ خوارزمشاهیان و اسماعیلیان اختصاص داده است .
در بخش نخستین کتاب تاریخ چنگیز و فتوحات وی و سلطنت اوکتای قاآن پسر ش و نیز سلطنت گیوک خان پسر اوکتای و در جلد دوم به تاریخ خوارزمشاهیان و ملوک قراختای و گورخانیه و سرگذشت حکام و شحنگان مغول و جلد سوم شامل تاریخ منکوقاآن و حرکت هلاکو به ایران و قلع و قمع اسماعیلیه و فتح قلعه الموت و هم چنین شرح پیرامون مذهب اسماعیلیه است .
دراهمیت این کتاب باید گفت کسانی که پیرامون تاریخ مغول پژوهش نموده اند این کتاب را به عنوان مرجعی مهم یاد می نمایند .
عطاملک صاحب دیوان مغول و مدت 15 سال دبیر خاص امیر ارغون و 24 سال حاکم بغداد و سراسر عراق عرب بود و چندین بار به پایتخت مغول ( قراقورم) رفته و به خدمت خانان رسیده است . وی در این سفرها آگاهی بسیار از زندگی ، طرز تفکر و احوال مغولان را کسب نموده و وقایع را به چشم خویش دیده است . آن چه که در تاریخ جهانگشا آمده ، همه از مشهودات وی سرچشمه گرفته است . امتیاز دیگر این کتاب صداقت جوینی در بیان و ذکر وقایع است . نویسنده با بی طرفی و صادقانه به ذکر یورش ها و حمله و تاراج مغول پرداخته و اگر هم در جایی مدح یا ستایشی نموده از شیوه ی مرسوم زمان خود تجاوز نکرده است.

در دوران حکومت هلاکو و جانشینانش ایرانیانی فهیم همچون عطاء الملک جوینی نیز فرصت را مغتنم می شمردند و در مقام والی، حاکم و یا وزیر تمامی کوشش خود را به کار می بستند تاجای ممکن از ظلم و ستم مهاجمان در حق مردم کاسته گردد، مدارس و کتابخانه ها محفوظ بمانند و علم و دانش گرامی داشته شود و کم کم نیز می کوشیدند تا خرابیهای مهاجمان را بار دیگر به آبادانی تبدیل سازند. در عهد حکومت عطاء الملک جوینی، نتنها خرابیهای بغداد و عراق ترمیم شد بلکه بر آبادیها افزوده شد و مزارع و قراء تازه ای به وجود آمد چنانکه ذهبی در تاریخ الالسلام نوشته است که بغداد در زمان حکومت عطاء الملک بسیار آبادانتر از ایام خلفای عباسی گشت.
وفات این نویسندۀ بزرگ را به سال 681 نوشته اند.
نکته ای که بسیار جالب و مهم است، معاصرین جوینی و دیدار ایشان با این اندیشمند بزرگ است.
یکی از بزرگترین شخصیتهایی که با عطاء الملک ملاقات داشته، حضرت شیخ سعدی است که جوینی و برادرش صاحبدیوان، افتخار آشنایی و و دوستی با آن خورشید پرفروغ را داشته اند و به وی به چشم مراد و پیشوا می نگریستند که ابوبکر بیستون، از شاگردان شیخ اجل ـ سعدی، گزارشی مفصل از این دیدار را بیان کرده است.

عطاء الملک مردی است از ایرانیان اصیل و نسبت او به فضل بن ربیع، وزیر ایرانی عباسیان . او در سال 623 متولد شد و از کودکی مانند برادرش زیر نظر پدر دانشمند خویش قرار گرفت و از همان کودکی به امور دیوانی و حکومتی آشنایی و تسلط کامل پیدا کرد. . از نزدیکان هولاکو و سپس فرزند او آباقا خان است. او و برادرش صاحبدیوان همراه با بزرگمرد دیگر ایران، خواجه نصیر الدین طوسی، کسانی بودند که با تسلطی که در اندیشۀ هولاکو و فرزندش یافته بودند جلوی بسیاری از خونریزی ها و جنایتها را گرفتند. حتی خواجه نصیر الدین طوسی ، که وزیر هولاکو هم بود ، چنان در نظر هولاکو مقام داشت که یکبار عطاء المَلِک جوینی را با شفاعتی که نزد خان مغول کرد، از مرگ نجات داد.
عطا ء المَلِک در لشگرکشی هولاکو به جانب بغداد نیز در شمار رجال معروف دیگر، همراه هولاکو بود و یکسال بعد از واقعۀ فتح بغداد یعنی به سال 657 هجری از جانب ایلخانان حکومت بغداد و عراق و خوزستان یافت و بیست و چهار سال تمام در این سمت باقی بود و بدین سان می بینیم که بعد از حملۀ بنیان کن مغول، یک ایرانی اصیل مدتی دراز حکومت منطقه ای بزرگ از ایران را عهده دار می شود و مصداق این موضوع در تاریخ مغول و به عبارت بهتر تمام تاریخ ایران بسیار فراوان است. ( تاریخ ادبیات در ایران ــ تألیف : دکتر ذبیح الله صفا ــ جلد 3 ـ مجلد چهارم ــ ص 1202 ــ )

چنگیز. مرد نیرومندی که در کمتر از بیست سال نیمی از دنیای شناخته شده را به تصرف خود در آورد. بزرگترین کشور گشای و موفق ترین و والاترین فرمانده تمام دوران. به قول روزنامه واشگتن پست ، چنگیز مرد هزاره ها. چرا؟ چون یک مرد توانست اراده خود را به طور کامل بر زمین اعمال کند. درود به مردی که از خود(تموچین) فراتر رفت و چنگیز را آفرید.

با تشکر از تمام عزیزانی که در راه حفظ آثار با ارزش تاریخی و فرهنگی در این برهوت بی فرهنگی کمر همت بسته اند. روایت جوینی که خود از نزدیک شاهد فجایع ان دوران سیصد ساله مغولها از چنگیز تا سقوط و اضمحلال مغولان بوده بسیار عبرت اموز است. عصری که با نفهمی یک حاکم اترار و کشتن سفیران چنگیز اغاز شد و زمینه را برای اغاز حمله مغولان و کشتار و ویرانی هموار کرد

از منابع مهم و ارزشمند، تاریخ جهانگشا ی جوینی است . عطاملک صادقانه و بدون هیچ اغراقی کلیه وقایع زمان خویش را در اثر خویش آورده و این امر مرهون روح و فکر دینی و ایمان وی است. این کتاب از منابع مهم درباره تاریخ مغول و ذکر مسائل اجتماعی و سیاسی آن عصر است .
دراهمیت این کتاب باید گفت کسانی که پیرامون تاریخ مغول پژوهش نموده اند این کتاب را به عنوان مرجعی مهم یاد می نمایند .
عطاملک صاحب دیوان مغول و مدت 15 سال دبیر خاص امیر ارغون و 24 سال حاکم بغداد و سراسر عراق عرب بود و چندین بار به پایتخت مغول ( قراقورم) رفته و به خدمت خانان رسیده است . وی در این سفرها آگاهی بسیار از زندگی ، طرز تفکر و احوال مغولان را کسب نموده و وقایع را به چشم خویش دیده است . آن چه که در تاریخ جهانگشا آمده ، همه از مشهودات وی سرچشمه گرفته است . امتیاز دیگر این کتاب صداقت جوینی در بیان و ذکر وقایع است . نویسنده با بی طرفی و صادقانه به ذکر یورش ها و حمله و تاراج مغول پرداخته و اگر هم در جایی مدح یا ستایشی نموده از شیوه ی مرسوم زمان خود تجاوز نکرده است.
جهانگشا از نظر ادبی نیز از ارزش والایی برخوردار است . نثر کتاب اگر چه تکلف آمیز و منشیانه است اما هم چون آثار مصنوع دیگر خسته کننده نیست.
درود به جناب کالتون عزیز بابت اسکن و بارگذاری این اثر ارزشمند