در آستانه قرآن

.
مقدمه کتاب:
«بسمه‌تعالى»
دنیاى غرب با جهان اسلام رابطه‌اى دیرین دارد. این رابطه در طول تاریخ فراز و نشیب بسیار دیده است. گاه مبتنى بر مشاجره و منازعه بوده، وقتى به مشاجرات قلمى کشیده، زمانى هم جنگهاى خونین و درازى در پیش داشته تا کم‌کم کار به تسامح و تساهل انجامیده است (١) . نتیجۀ آن امروز شناخت بیشتر یکدیگر است. روزگارى که غرب تنها از نظر ردّ اسلام به کتاب خدا مى‌نگریست سپرى شده، دورانى هم که دید غربى منتجۀ سیاست استعمارى و امپریالیستى باشد باید سپرى مى‌گردید. حالا سالهائى رسیده که براى فهم و درک درست اسلام باید سعى و تلاش بیشترى شود. پس از این قرنها مشاجره و بحث و جدل، زمان آن رسیده که بررسى اسلام باید بیشتر با رویۀ علمى سازگار باشد تا جانبداریهاى عقیدتى و یا سیاسى. اندک اندک این اعتقاد روى به پیشرفت نهاده.
یکى از زمینه‌هائى که مستشرقان از دیرباز در آن کار کرده‌اند، شناخت قرآن مجید و علوم قرآنى است. در این زمینه البته نباید سهم دانشمندان خاورشناس را در معرفى قرآن به مردم مغرب زمین و شناساندن آن به دنیاى دیگر از یاد برد. ولى در این نوع از کتب نیز، چنانکه در متن خواهید دید، این فراز و نشیب خیلى بیشتر وجود داشته و خوشبختانه امروز به دورۀ متعادلترى رسیده است. در نتیجه امروز در این باره چند کتاب خوب وجود دارد. برگرداندن این نوع کتب به زبانهاى اسلامى، حد اقل این فایده را دارد که از دید غربى نسبت به کتاب مقدس آسمانى خود و از نحوۀ برخورد آنها و استدلال و استنتاج ایشان آگاه مى‌شویم و چه بسا که این آگاهى به نوبۀ خود در روش علمى ما نیز مفید افتد.
امروز جوانان بسیارى در خارج از کشور با علوم تازه آشنائى مى‌یابند و بعد از سالها دورى به شهر و دیار خود بازمى‌گردند. اینها چه بسا که از راه غرب دیدى و برخوردى تازه یافته باشند. آشنائى با دید غربى، ما را به این دسته از جوانان نیز نزدیکتر خواهد ساخت.
در میان این گروه بزرگ غربیها، رژى بلاشر مستشرق فرانسوى جاى برجسته‌اى دارد. او با ترجمۀ خوبى از قرآن مجید، سهمى در خور توجه یافته است.
رژى بلاشر Blachere REgis  (٢) در سال  ١٩٠٠  آغاز قرن بیستم میلادى بدنیا آمد و بعد از ظهر هفتم اوت  ١٩٧٣  زندگى خود را به آرامى پشت سر گذاشت. او تا آخرین لحظۀ حیات در میان همکاران و دوستانش به کار اشتغال داشت. او در خانوادۀ کوچک متوسطى بدنیا آمده بود. پانزده‌ساله بود که با پدر و مادرش روانۀ مراکش شد. در آن وقت مراکش مستعمرۀ فرانسه بود. بعد از تحصیلات متوسطه او در کازابلانکا داوطلب مترجمى شد. اما این کار را مطابق سلیقۀ خود نیافت. این بود که در مدرسۀ مولاى یوسف، رباط به تحصیلات عالى‌ترى ادامه داد. در  ١٩٢٢  لیسانس گرفت. در  ١٩٢۴  روانۀ الجزیره شد و در بازگشت به رباط، در همان مدرسۀ مولاى یوسف به کار تدریس اشتغال ورزید.

در  ١٩٢٩  بود که مؤسسۀ مطالعات عالى مراکش تأسیس شد و او تا  ١٩٣۵  مدیریت آنجا را به عهده داشت. در این تاریخ، او رسالۀ دکترایش را در مرحلۀ اول دربارۀ ابو الطیب متنبى شاعر سورى متوفاى  ٣۵۴ / ٩۶۵  که اشعر شعراى اسلامى شمرده شده، و در مرحلۀ دوم ترجمه طبقات الامم سعید اندلسى قرن چهارم/یازدهم را در دانشگاه سوربن پاریس گذراند. او بعد پروفسور «مدرسۀ ملى زبانهاى شرقى» پاریس شد که تا  ١٩۵٠  بدان کار ادامه داد.
از  ١٩۵۶  تا  ١٩۶۵  مدیر «مؤسسۀ مطالعات اسلامى آکادمى پاریس» و عضو آکادمى‌هاى قاهره و دمشق بود. در  ١٩٧٢  به عضویت «انستیتو دو فرانس» انتخاب شد.
مقالات او در دائرة المعارف اسلام (چاپ اول) حاکى از اطلاعات وسیع او است از جمله درباره: عباس بن احنف، ابو صخر هذلى، اخطل، عمرو بن کلثوم، عنتره، ذو الرمة، بشار بن برد، فرزدق و غیره. در انسیکلوپدى بزرگ فرانسه نیز دربارۀ ابو نواس و شوقى و معرّى و غیره. . . مقالات متعددى داشت.
اما کار اساسى او «تاریخ ادبیات عرب از آغاز تا پایان قرن  ١۵ » است که از کارهاى شناخته‌شدۀ جهانى در این زمینه است.
در زمینۀ اسلام‌شناسى نیز کتاب «مسألۀ محمد (ص)» در  ١٩۵٢  به عنوان کتابى پرمایه و تا اندازه‌اى بى‌طرف شناخته شد. کار معروف دیگر او ترجمۀ قرآن است که نهایت تلاش را به کار برده تا در سرحد اعتدال و در کمال فصاحت باشد، و شاید هم تا حدى در این تلاش موفق بوده، چنانکه ترجمۀ او یکى از بهترین ترجمه‌هاى قرآن به زبانهاى اروپائى شناخته شده است. این کار او مقدمه‌اى داشت که بعد به صورت کتاب موجود در آمد.
بلاشر همچنان که در زمینۀ اسلام‌شناسى از سرشناسان جهان غرب است، در قلمرو زبان و ادبیات عرب نیز از برجستگان شمرده مى‌شود و همین مقدمه به خوبى نشان‌دهندۀ آن است که تا چه حد حتى به لهجه‌هاى بدوى و مکى و مدنى تسلط کامل داشت.
در سال  ١٩۴۵  که نخستین بار ترجمۀ بلاشر از قرآن منتشر شد، آن کار مقدمه‌اى داشت که سخت مورد توجه علاقه‌مندان قرار گرفت. این اثر روشنترین نمودار انتقاد منابع و مباحث تاریخى و لغوى و ادبى شناخته شد.
بخصوص دربارۀ تدوین و تثبیت قرائت کنونى مورد توجه قرار گرفت.
لذا نویسنده ترجیح داد که آن مقدمه را با تجدید نظرهاى اساسى جداگانه به طور مستقلى چاپ کند. این تجدید نظرها به عمل آمد و در سپتامبر  ١٩۵٨  در پاریس به چاپ رسید. در این چاپ جدید، در بسیارى از موارد، از جمله در فصل ترجمۀ قرآن به زبانهاى اروپائى که براى اروپائیان بسیار جالب توجه است تجدید نظر اساسى کرد و براى سهولت مراجعه فهرستهاى لازم را بدان افزود. البته دربارۀ قرآن مجید آثار زیادى به زبان فرانسه وجود داشت، چه آثار عوامانه و چه مطالعات عالى تخصصى. ولى به واقع، این آثار، کنجکاوى یک پژوهشگر و خواستار را توجیه و ارضاء نمى‌کرد. بلاشر توانست با انتشار این اثر، تاریخى زنده از قرآن مجید را در اختیار خوانندۀ غیر متخصص فرانسوى بگذارد. در این اثر بیشتر او بر کار معروف نلدکه در «تاریخ قرآن» تکیه داشت که بعدها توسط شوالى، برجشتراسر و پرتزل توسعه یافت. او در این اثر بر مباحث لغوى، تاریخى، تنظیم دوبارۀ آیات بر حسب نزول، مکى و مدنى بودن آیات تکیه زیادى کرده و بسیارى از نکات مبهم را براى خوانندۀ فرانسوى زبان روشن کرده است. روى‌هم‌رفته، بلاشر در این اثر خود موفق بوده است. او تا حدى که اطلاعاتش اجازه مى‌داده و منابع در اختیار او کفایت مى‌کرده، در راه کمال کار خود کوشش کرده و تا جائى که مى‌توانسته کوشیده تا بى‌طرفى خود را حفظ کند. نمونه‌اى از آن بحثى است که دربارۀ تحریف قرآن دارد و به هیچ‌وجه تندرویهاى امثال ویل و کازانوا و حتى گلدزیهر و نلدکه در آن دیده نمى‌شود. در نتیجه کتاب او خالى از حملات تند و بى‌رویه‌اى است که در جامعۀ استشراق بود.
این نکته را هم نباید ناگفته گذاشت که با وجود تلاش براى بى‌طرفى، او از نظر فرق اسلامى به شدت تحت تأثیر مخالفان شیعه است که جابجا تذکر داده شده است. البته اول بار اروپائیان از راه دنیاى تسنّن بود که با تشیّع آشنا شدند و درگیریهاى بعدى آنها نیز بیشتر با جمعیت سنى مذهب بود. اکثریت مسلمانها را اهل تسنن تشکیل مى‌دادند و مصالح عملى دولتهاى غربى نیز چنان ایجاب مى‌کرد. این است که اروپائیان در همه جهات با سنت آشنا شدند و از اصول اعتقادات شیعه به کلى جدا ماندند. این عدم آگاهى کامل، موجب درک غلط تشیع و گمراهى‌هاى فراوان گشته است. بلاشر را هم جابه‌جا مى‌بینیم که از سهم عظیم شیعه در اسلام بى‌خبر و ناآگاه مانده است. فراموش نکنیم هر چند او یکى از استادان بنام جهان غرب باشد و سعى در رعایت بى‌طرفى هم کرده باشد، بهر حال فردى است غیر مسلمان و از کنه و حقیقت بسیارى از مطالب به دور. به همین دلیل به ناچار هرجا لازم بوده نظرش توضیح و تصحیح گردیده است. با وجود اینها، نمى‌توان کتمان کرد که سالها کار و استمرار مطالعه در این زمینه، بدو چنان تبحّرى بخشیده که اثرش امروز براى یک خوانندۀ شرقى نیز خالى از فایده نیست. از یک طرف مسائلى مطرح مى‌شود که حاوى اطلاعات بسیار جالب توجهى است و از طرف دیگر، روش کار یک غربى در علوم اسلامى، نحوۀ طرح مسائل، نوع مواجهه با مطالب، طرز مراجعه به مدارک و بالاخره نتیجه‌گیرى و استنباطات شخصى، همۀ اینها که به نحو بارزى در کار بلاشر منعکس است، مى‌تواند براى یک شرقى در خور توجه خاص قرار گیرد.
در چاپ این نسخه چند نکته است که باید مورد توجه قرار داد:
در متن کتاب شمارۀ سوره‌ها و آیه‌ها دو بار بدست داده شده است. شمارۀ اولى هر سوره، شمارۀ ترتیب نزول سوره است برحسب نظر بلاشر و شمارۀ دوم شمارۀ سوره است بر حسب مصحف عثمانى. در مورد آیات نیز شمارۀ اول با چاپ فلوگل تطبیق مى‌کند و شمارۀ دوم منطبق با شمارۀ آیات در قرآنهاى چاپ قاهره است. یکى از مشکلات کار بلاشر، مثل همۀ مستشرقان ضبط اعلام عربى به خط لاتین بود. متأسفانه او الفبائى را که در متن کتاب انتخاب کرده یکدست به کار نبرده و گاهى براى یک حرف علامات مختلفى به کار برده است. البته این امر گاهى تشخیص درست را مشکل مى‌کرد بخصوص که کتاب خالى از اغلاط مطبعى نیز نبود.
اما دربارۀ ترجمۀ کتاب:
ترجمۀ کتاب برمى‌گردد به سالها پیش. ژوئیه  ١٩۶۶ ، از قضاى روزگار تعطیلى مناسبى پیش آورد که در «خانه بین المللى شهر دانشگاهى پاریس» به کمک یکى از دوستان، آقاى عباسى به کار ترجمۀ این کتاب مشغول شود. این کار بیست و هشت روز ادامه یافت یعنى تا پنجشنبه ششم مرداد  ١٣۴۵ . امید این بود که آن یادداشتها هر چه زودتر تنظیم و تکمیل و منتشر شود. اما روزگار چنان نگذشت.
امروز که باز فراغتى رخ داده، از پس سالها مشتى ورق پاره بجا دارد که هریک ترجمه‌اى یا تألیفى و یا طرحى است که مى‌توانسته تکمیل شود و انتشار یابد. در میان آن اوراق، این یادداشتها جاذبه و مناسبت بیشترى یافت. بخصوص که مدتهاست مواجه با پیشنهاد تجدید چاپ «تاریخ قرآن» خود مى‌باشد و آن را محتاج بسط و تجدید نظرى اساسى مى‌داند. این بود که تصمیم به آماده کردن این یادداشتها گرفته شد. اما صد افسوس که یادداشتها در هم و پاره‌اى هم از بین رفته بود. ناچار دوباره دست به کار شد.
هر چه مانده بود با اصل تطبیق و اصلاح شد و هر چه هم کم بود و یا گم بود دوباره تهیه شد. هرجا هم که لازم بود یادداشت و تعلیقه‌اى بر آن افزوده گشت. منابع کار ذکر شد و مراجع تازه‌ترى داده شد. هر لغزشى که به نظر رسید تصحیح شد و هر جوابى که در خور بود داده شد. در نتیجه یادداشتها حجمى زیاد یافت. بهر حال، فراموش نکنیم که کتاب تا اندازه‌اى تخصصى است و بدون آشنائى قبلى با اصطلاحات این علم، درکش بعضى از اوقات مشکل مى‌گردد.
در مورد سبک نوشتن نیز باید اضافه کرد: با نهایت تلاشى که در ساده نوشتن به کار رفت، چون زبان نویسنده سنگین و مطلب نیز گاهى در نهایت ایجاز با نثرى فنى بیان شده، فهمش مشکل گردیده است. جملات در اصل خیلى فشرده و طولانى بوده، اما در ترجمه هرجا که ممکن شد، هر جمله‌اى به چند جمله تقسیم شد و هرجا هم که نشد به ناچار جمله‌بندى به همان شکل اصلى، طولانى و فشرده باقى ماند.
ضمنا همه جا به احترام نام پیامبر اکرم، حرف (ص) پس از نام شریفش اضافه شد که علامت (صلى اللّه علیه و آله و سلّم) باشد. نام کتابها نیز در مراجع ترجمه شد تا مناسبت موضوع حتى المقدور روشن شود. و الا آنها که بخواهند به اصل مراجعه کنند، از فهرست آخر کتاب، نام و تمام مشخصات کتاب را مى‌توانند بیابند.

___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

 ١ ) تفصیل مطلب را ملاحظه کنید: مقاله «اسلام از دریچه چشم مسیحیان» مجتبى مینوى و «مستشرقین و اسلام» سید غلامرضا سعیدى در خاتم پیامبران  ٢ : ١۶٩  و  ٢۶٣  ببعد. مجله منبر الاسلام شماره  ۵  و  ۶  سال  ٣٠ ، ١٩٧٢  ص  ١٢٢  و  ١۵٨  و ش  ٩  ص  ٨٢ . تاریخ التراث العربى فؤاد سزگین  ١ : ط. خاورشناسان انگلیسى زبان دکتر طیباوى ترجمه خلیلیان، تهران  ١٣۴٩ . المبشرون و المستشرقون فى موقفهم من الاسلام دکتر محمد البهى، قاهره. خاورشناسى در روسیه و اروپا از بار تولد ترجمۀ حمزۀ سردادور چاپ تهران ابن سینا  ١٣۵١ . مصادر الدراسة العربیة یوسف اسعد داغر ج  ٢  ص  ٧٨٠  بیروت  ١٩۵۶ . تحقیق عقاید و علوم شیعى دکتر عبد الجواد فلاطورى در یادنامۀ علامۀ امینى  ١ : ۴٣١ . و خاورشناسان انگلیسى آقاى ابو القاسم طاهرى.

 ٢ ) خلاصه از مقالۀ آقاى داوید کهن در روزنامه آسیائى سال  ١٩٧۴  ش  ١  و  ٢  ص  ١ - ١٠  پاریس. و حتى جمع و تدوین آن نیز رایج بوده و اگر ذهبى در حوادث سال  ١۴٣  نوشته که در آن سال علماى مکه و مدینه شروع به تدوین حدیث کرده‌اند، حکایتى است که از علماى آن زمان بازگفته و به هیچ‌وجه نفى کار زمان صحابه را نمى‌رساند. و اگر پس از آنها ابن شهاب زهرى (محمد بن مسلم) ، بدستور عمر بن عبد العزیز جمع احادیث نمود، کارى رسمى کرد نه ابتکارى. این کار پیش از آنها و به زمان رسول خدا (ص) نیز سابقه داشته است م.