طریق عشق
امتیاز دهید
نویسنده:
بدیع الزمان فروزانفر
امتیاز دهید
ب‍ه‌اه‍ت‍م‍ام ع‍ب‍دال‍ک‍ری‍م جربزهدار.
طریق عشق ، شرح غزلیاتی چند از حافظ
شرح غزلیاتى از حافظ که تقریرات استاد بدیع الزمان فروزانفر در دانش‌سراى عالى و دانشکدۀ ادبیات در سال ١٣١٩ شمسى است و تحریر دکتر حسین بحرالعلومى، قسمت اول در مجله یغما سال ٢٣ ( ١٣۴٩ ) صفحات ٣٣٩ - ٣۴٢ ، ۴٠٠ - ۴٠٣ ، ۵٣٢ - ۵٣٧ ، ۵٩٠ - ۵٩۴ ، ۶۴۶ - ۶۴٩ و سال ٢۴ ( ١٣۵٠ ) صفحات ٢١۴ - ٢١٨ ، ٢٨٨ - ٢٩٢ انتشار یافت.
سپس در مجموعۀ مقالات و اشعار استاد بدیع الزمان فروزانفر که به کوشش فاضل محترم آقاى عنایت الله مجیدى در سال ١٣۵١ به وسیلۀ انتشارات دهخدا منتشر شد در صفحات ١۶٧ - ٢١٣ تجدید طبع یافت.
این رساله شرح دو غزل خواجه است: غزلیات ۴۵٢ و ۴٨١ چاپ قزوینى و ۴۴٣ و ۴٧٢ خانلرى. غزل اول در این شرح پانزده بیت و در قزوینى و خانلرى چهارده بیت است و غزل دوم در قزوینى و خانلرى هشت بیت است و اینجا هفت بیت و بیت آخر غزل:
اى صبا بندگى خواجه جلال الدین کن
که جهان پر سمن و سوسن آزاده کنى
که در چاپ‌هاى قزوینى و خانلرى هست اینجا نیست و این خود نکته‌ایست.
قسمت دوم در مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانى دانشگاه تهران سال ٢٢ شماره ١ صفحات ٢٣٣ - ٢۴٣ که به یاد استاد بدیع الزمان فروزانفر انتشار یافته است به چاپ رسیده است و شامل غزل ٢١٨ چاپ قزوینى و ٢١٢ چاپ خانلرى است و متن غزل مطابق چاپ قزوینى مى‌باشد.
نکتۀ دیگر تفاوت غزل اوّل در اینجا و در چاپ خانلرى است.
نکتۀ سوم این که استادان بزرگوار در شصت سال پیش در سر کلاس درس چگونه در مى‌سفتند و چگونه مى‌آموختند و امروز. . .
مرحوم دکتر حسین بحرالعلومى در مقدمه‌اى بر آغاز شرح در مجلۀ یغما نوشته‌اند:
«در سال ١٣١٩ یعنى درست سى سال پیش استاد علامۀ فقید بدیع الزمان فروزانفر در دانش‌سراى عالى و دانشکده ادبیات چند غزل از حافظ درس دادند، و من نیز مانند شاگردان دیگر در محضر استاد حاضر مى‌شدم و تقریرات استاد را یادداشت مى‌کردم. اکنون قسمتى از آن یادداشت‌ها را به نظر خوانندگان گرامى مى‌رسانم و اگر در آن خرده یا لغزشى مشاهده مى‌فرمایند مربوط به این شاگرد کم‌مایه است که چنانکه باید و شاید نتوانسته است از آن منبع فیض بهره‌ور گردد.»
و مرحوم استاد حبیب یغمایى در حاشیۀ صفحۀ ٣٣٩ آورده‌اند که:
«در مدرسۀ عالى ادبیات و زبان‌هاى خارجى، در ضمن گفت‌وگوهاى ادبى در خدمت جناب محمد یزدانفر متعنا اللّه بطول بقائه از عمق و لطف تدریس استاد فقید بدیع الزمان فروزانفر سخن رفت، دکتر بحرالعلومى استاد دانشگاه که به اتفاق در علم و ادب مقامى عالى دارد، مژده داد که یادداشتى از تقریر استاد فروزانفر در شرح بعضى از ابیات در کلاس درس به شتاب فراهم آورده است. و همین یادداشت‌هاى بسیار ارجمند و بى‌نظیر و منحصر به فرد است که به قید طبع درمى‌آید که العلم صید و الکتابة قید. اطمینان دارد که این تحقیقات دقیق مورد توجه و اعتناى خواص خوانندگان واقع خواهد شد، و درودى به روان استاد فقید خواهند گفت و از لطف دکتر بحرالعلومى سپاسگزارى خواهند فرمود، و نیز ارزش اهتمام مجلۀ یغما را در تهیه این گونه مباحث خواهند شناخت.» که الحق درست گفته است و انتشار دورۀ ٣١ سالۀ یغما خدمت گران‌قدرى بود به فرهنگ و ادب این مرز و بوم. و هم چنین انتشار مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانى دانشگاه تهران.
امّا بعد. این رساله با همۀ کوچکى و کم‌حجمى سه غزل خواجه حافظ را بیت بیت و به طور مفصل شرح کرده است و به مناسبت در توضیح بیت خواجه از ابیات دیگر او یارى مى‌جوید یعنى که اشعار خواجه را با کمک خواجه شرح مى‌کند و براى مزید فایده از دیگر بزرگان ادب و عرفان ایرانى امثال رودکى و فردوسى و منوچهرى دامغانى و امیر معزى و خیام و سنایى و عطار و سعدى و مولوى و جامى و شیخ محمود شبسترى و خاقانى شروانى و ناصر خسرو قبادیانى مدد مى‌جوید و اصطلاحات عرفانى مرید و مراد و طالب و طلب و ارادت و. . . را شرح مى‌دهد.
انتخاب و شرح این سه غزل توسط استاد فروزانفر نمى‌تواند تصادفى باشد و حتما حتما ایشان به عمد این غزل‌ها را انتخاب و شرح کرده است چرا که در این رساله خصوصا عشق بیشترین فضا را به خود اختصاص داده است و به بهانه‌ها در شرح و توضیح مفصل عشق و عاشق و معشوق در این فضاى محدود مى‌پردازد و آنجا هم که به ظاهر از عشق سخن نیست اگر دقت شود باز سخن عشق است که همه چیز به عشق زنده است و علت زنده بودن عشق است. انسان براى این خلق شده است که عاشق باشد و عشق براى انسان و انسان براى عشق به وجود آمده است.
پس طریق عشق را مى‌نماید و به طالب عاشق نشان راه مى‌دهد تا بکوشد این برآمده از خاک به مرتبۀ انسانى رسد و همین اهتمام‌کننده را واداشت که براى آن نامى برگزیند که بیانگر محتواى آن باشد و آن را طریق عشق نامید. باشد که این خدمت فرهنگى پسند خاطر اهل دل افتد.
تهران ٣ / ٣ / ١٣٨٠ عبد الکریم جربزهدار
فهرست مصرع اوّل ابیات شرح شده
سخن ناشر ٧ ١ . طفیل هستى عشق‌اند آدمى و پرى ١١ ٢ . بکوش خواجه و از عشق بى‌نصیب مباش ١٧ ٣ . مى صبوح و شکر خواب صبحدم تا چند ١٨ ۴ . تو خود چه لعبتى اى شهسوار شیرین‌کار ٢٣ ۵ . هزار جان مقدس بسوخت زین غیرت ٢٧ ۶ . ز من به حضرت آصف که مى‌برد پیغام ٣٠ ٧ . بیا که وضع جهان را چنان که من دیدم ٣٢ ٨ . چو مستعد نظر نیستى وصال مجوى ٣٩ ٩ . دعاى گوشه‌نشینان بلا بگرداند ۴۴ ١٠ . بیا و سلطنت از ما بخر به مایۀ حسن ۴٧ ١١ . طریق عشق طریقى عجب خطرناک است ۵٠ ١٢ . به یمن همت حافظ امید هست که باز ۵۵ ١٣ . بشنو این نکته که خود را ز غم آزاده کنى ۵٧ ١۴ . آخر الامر گل کوزه‌گران خواهى شد ۵٩ ١۵ . گر از آن آدمیانى که بهشتت هوس است ۶١ ١۶ . تکیه بر جاى بزرگان نتوان زد به گزاف ۶٨ ١٧ . اجرها باشدت اى خسرو شیرین‌دهنان ٧٠ ١٨ . خاطرات کى رقم فیض پذیرد هیهات ٧٢ ١٩ . کار خود گر به کرم بازگذارى حافظ ٧٨ ٢٠ . در ازل هر کو به فیض دولت ارزانى بود ٧٩ ٢١ . من همان ساعت که از مى خواستم شد توبه‌کار ٨٣ ٢٢ . خود گرفتم کافکنم سجاده چون سوسن به دوش ٨٧ ٢٣ . بى‌چراغ جام در خلوت نمى‌یارم نشست ٨٨ ٢۴ . همت عالى طلب جام مرصع گو مباش ٩١ ٢۵ . گرچه بى‌سامان نماید کار ما سهلش مبین ٩۴ ٢۶ . نیک نامى خواهى اى دل با بدان صحبت مدار ٩۵ ٢٧ . مجلس انس و بهار و بحث شعر اندر میان ٩٧ ٢٨ . دى عزیزى گفت حافظ مى‌خورد پنهان شراب ٩٩ فهرست لغات و اصطلاحات شرح شده ١٠١ فهرست اعلام ١٠۶ فهرست مصراع‌هاى شرح‌شده ١١١
بیشتر
طریق عشق ، شرح غزلیاتی چند از حافظ
شرح غزلیاتى از حافظ که تقریرات استاد بدیع الزمان فروزانفر در دانش‌سراى عالى و دانشکدۀ ادبیات در سال ١٣١٩ شمسى است و تحریر دکتر حسین بحرالعلومى، قسمت اول در مجله یغما سال ٢٣ ( ١٣۴٩ ) صفحات ٣٣٩ - ٣۴٢ ، ۴٠٠ - ۴٠٣ ، ۵٣٢ - ۵٣٧ ، ۵٩٠ - ۵٩۴ ، ۶۴۶ - ۶۴٩ و سال ٢۴ ( ١٣۵٠ ) صفحات ٢١۴ - ٢١٨ ، ٢٨٨ - ٢٩٢ انتشار یافت.
سپس در مجموعۀ مقالات و اشعار استاد بدیع الزمان فروزانفر که به کوشش فاضل محترم آقاى عنایت الله مجیدى در سال ١٣۵١ به وسیلۀ انتشارات دهخدا منتشر شد در صفحات ١۶٧ - ٢١٣ تجدید طبع یافت.
این رساله شرح دو غزل خواجه است: غزلیات ۴۵٢ و ۴٨١ چاپ قزوینى و ۴۴٣ و ۴٧٢ خانلرى. غزل اول در این شرح پانزده بیت و در قزوینى و خانلرى چهارده بیت است و غزل دوم در قزوینى و خانلرى هشت بیت است و اینجا هفت بیت و بیت آخر غزل:
اى صبا بندگى خواجه جلال الدین کن
که جهان پر سمن و سوسن آزاده کنى
که در چاپ‌هاى قزوینى و خانلرى هست اینجا نیست و این خود نکته‌ایست.
قسمت دوم در مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانى دانشگاه تهران سال ٢٢ شماره ١ صفحات ٢٣٣ - ٢۴٣ که به یاد استاد بدیع الزمان فروزانفر انتشار یافته است به چاپ رسیده است و شامل غزل ٢١٨ چاپ قزوینى و ٢١٢ چاپ خانلرى است و متن غزل مطابق چاپ قزوینى مى‌باشد.
نکتۀ دیگر تفاوت غزل اوّل در اینجا و در چاپ خانلرى است.
نکتۀ سوم این که استادان بزرگوار در شصت سال پیش در سر کلاس درس چگونه در مى‌سفتند و چگونه مى‌آموختند و امروز. . .
مرحوم دکتر حسین بحرالعلومى در مقدمه‌اى بر آغاز شرح در مجلۀ یغما نوشته‌اند:
«در سال ١٣١٩ یعنى درست سى سال پیش استاد علامۀ فقید بدیع الزمان فروزانفر در دانش‌سراى عالى و دانشکده ادبیات چند غزل از حافظ درس دادند، و من نیز مانند شاگردان دیگر در محضر استاد حاضر مى‌شدم و تقریرات استاد را یادداشت مى‌کردم. اکنون قسمتى از آن یادداشت‌ها را به نظر خوانندگان گرامى مى‌رسانم و اگر در آن خرده یا لغزشى مشاهده مى‌فرمایند مربوط به این شاگرد کم‌مایه است که چنانکه باید و شاید نتوانسته است از آن منبع فیض بهره‌ور گردد.»
و مرحوم استاد حبیب یغمایى در حاشیۀ صفحۀ ٣٣٩ آورده‌اند که:
«در مدرسۀ عالى ادبیات و زبان‌هاى خارجى، در ضمن گفت‌وگوهاى ادبى در خدمت جناب محمد یزدانفر متعنا اللّه بطول بقائه از عمق و لطف تدریس استاد فقید بدیع الزمان فروزانفر سخن رفت، دکتر بحرالعلومى استاد دانشگاه که به اتفاق در علم و ادب مقامى عالى دارد، مژده داد که یادداشتى از تقریر استاد فروزانفر در شرح بعضى از ابیات در کلاس درس به شتاب فراهم آورده است. و همین یادداشت‌هاى بسیار ارجمند و بى‌نظیر و منحصر به فرد است که به قید طبع درمى‌آید که العلم صید و الکتابة قید. اطمینان دارد که این تحقیقات دقیق مورد توجه و اعتناى خواص خوانندگان واقع خواهد شد، و درودى به روان استاد فقید خواهند گفت و از لطف دکتر بحرالعلومى سپاسگزارى خواهند فرمود، و نیز ارزش اهتمام مجلۀ یغما را در تهیه این گونه مباحث خواهند شناخت.» که الحق درست گفته است و انتشار دورۀ ٣١ سالۀ یغما خدمت گران‌قدرى بود به فرهنگ و ادب این مرز و بوم. و هم چنین انتشار مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانى دانشگاه تهران.
امّا بعد. این رساله با همۀ کوچکى و کم‌حجمى سه غزل خواجه حافظ را بیت بیت و به طور مفصل شرح کرده است و به مناسبت در توضیح بیت خواجه از ابیات دیگر او یارى مى‌جوید یعنى که اشعار خواجه را با کمک خواجه شرح مى‌کند و براى مزید فایده از دیگر بزرگان ادب و عرفان ایرانى امثال رودکى و فردوسى و منوچهرى دامغانى و امیر معزى و خیام و سنایى و عطار و سعدى و مولوى و جامى و شیخ محمود شبسترى و خاقانى شروانى و ناصر خسرو قبادیانى مدد مى‌جوید و اصطلاحات عرفانى مرید و مراد و طالب و طلب و ارادت و. . . را شرح مى‌دهد.
انتخاب و شرح این سه غزل توسط استاد فروزانفر نمى‌تواند تصادفى باشد و حتما حتما ایشان به عمد این غزل‌ها را انتخاب و شرح کرده است چرا که در این رساله خصوصا عشق بیشترین فضا را به خود اختصاص داده است و به بهانه‌ها در شرح و توضیح مفصل عشق و عاشق و معشوق در این فضاى محدود مى‌پردازد و آنجا هم که به ظاهر از عشق سخن نیست اگر دقت شود باز سخن عشق است که همه چیز به عشق زنده است و علت زنده بودن عشق است. انسان براى این خلق شده است که عاشق باشد و عشق براى انسان و انسان براى عشق به وجود آمده است.
پس طریق عشق را مى‌نماید و به طالب عاشق نشان راه مى‌دهد تا بکوشد این برآمده از خاک به مرتبۀ انسانى رسد و همین اهتمام‌کننده را واداشت که براى آن نامى برگزیند که بیانگر محتواى آن باشد و آن را طریق عشق نامید. باشد که این خدمت فرهنگى پسند خاطر اهل دل افتد.
تهران ٣ / ٣ / ١٣٨٠ عبد الکریم جربزهدار
فهرست مصرع اوّل ابیات شرح شده
سخن ناشر ٧ ١ . طفیل هستى عشق‌اند آدمى و پرى ١١ ٢ . بکوش خواجه و از عشق بى‌نصیب مباش ١٧ ٣ . مى صبوح و شکر خواب صبحدم تا چند ١٨ ۴ . تو خود چه لعبتى اى شهسوار شیرین‌کار ٢٣ ۵ . هزار جان مقدس بسوخت زین غیرت ٢٧ ۶ . ز من به حضرت آصف که مى‌برد پیغام ٣٠ ٧ . بیا که وضع جهان را چنان که من دیدم ٣٢ ٨ . چو مستعد نظر نیستى وصال مجوى ٣٩ ٩ . دعاى گوشه‌نشینان بلا بگرداند ۴۴ ١٠ . بیا و سلطنت از ما بخر به مایۀ حسن ۴٧ ١١ . طریق عشق طریقى عجب خطرناک است ۵٠ ١٢ . به یمن همت حافظ امید هست که باز ۵۵ ١٣ . بشنو این نکته که خود را ز غم آزاده کنى ۵٧ ١۴ . آخر الامر گل کوزه‌گران خواهى شد ۵٩ ١۵ . گر از آن آدمیانى که بهشتت هوس است ۶١ ١۶ . تکیه بر جاى بزرگان نتوان زد به گزاف ۶٨ ١٧ . اجرها باشدت اى خسرو شیرین‌دهنان ٧٠ ١٨ . خاطرات کى رقم فیض پذیرد هیهات ٧٢ ١٩ . کار خود گر به کرم بازگذارى حافظ ٧٨ ٢٠ . در ازل هر کو به فیض دولت ارزانى بود ٧٩ ٢١ . من همان ساعت که از مى خواستم شد توبه‌کار ٨٣ ٢٢ . خود گرفتم کافکنم سجاده چون سوسن به دوش ٨٧ ٢٣ . بى‌چراغ جام در خلوت نمى‌یارم نشست ٨٨ ٢۴ . همت عالى طلب جام مرصع گو مباش ٩١ ٢۵ . گرچه بى‌سامان نماید کار ما سهلش مبین ٩۴ ٢۶ . نیک نامى خواهى اى دل با بدان صحبت مدار ٩۵ ٢٧ . مجلس انس و بهار و بحث شعر اندر میان ٩٧ ٢٨ . دى عزیزى گفت حافظ مى‌خورد پنهان شراب ٩٩ فهرست لغات و اصطلاحات شرح شده ١٠١ فهرست اعلام ١٠۶ فهرست مصراع‌هاى شرح‌شده ١١١
دیدگاه‌های کتاب الکترونیکی طریق عشق