تاریخ سری مغولان

Monggol-un-niuča-Tobči-an
ترجمه از مغولی به فرانسه: پل پلیو Paul Pelliot

معرفى اجمالى
"تاریخ سرى مغولان"، اثر یوان چایوپى شه، ترجمه شیرین بیانى، از زبان فرانسه به فارسى است که پیرامون مغول نوشته شده است. کتاب حاضر، از جهت این که اوّلین منبع دست اوّل و اساسى در مطالعات مغول‏شناسى مى‏باشد، از اهمیّت ویژه‏اى برخوردار است؛ و مى‏تواند گوشه ‏هاى بسیارى از چگونگى تکوین و تشکیل حکومت مغول و زندگى تموچین، چنگیز را روشن سازد؛ و به همین دلیل است که بعدها خود منبعى دست اوّل براى تاریخ‏ نویسان معتبر این عهد، چون عطا ملک جوینى، براى تدوین «تاریخ جهانگشاى» و رشیدالدّین فضل‏اللّه، براى تدوین «جامع ‏التّواریخ» گردید.

ساختار کتاب
کتاب حاضر، داراى سه مقدمه از مترجم، پل پلیو، و چاپ دوم مى‏باشد. به علاوه شامل شش فصل به همراه یک پیش‏گفتار مى‏باشد.

گزارش محتوا
هیچ یک از اسناد، از نظر غناى فرهنگ لغات و موضوع، به این اثر، نمى‏رسد. آوانویسى چینى برحسب قواعد ثابتى انجام گردیده و لغاتى که به کار رفته، ارزش و استحکامى فراوان دارد که حتى خط مغولى امروزى از آن بى‏بهره است. پس مى‏توان گفت از لحاظ مختلف، ما زبان مغولى «تاریخ سرّى مغولان» را با آوانویسى چینى، بهتر از یک تاریخ سرّى، به زبان مغولى، مى‏توانیم مطالعه کنیم. به همین دلیل است که از متن مغولى، نه به خط مغولى، بلکه از روى حروف چینى، استفاده کرده‏ام. «تاریخ سرّى مغولان»، داراى قطعات شعر حماسى ملى است، که در کتاب‏هاى تاریخى قرن هفدهم میلادى، به جز یک متن ناقص و مغشوش، چیزى از آن نمى‏توان یافت. از مطالب کتاب چنین برمى‏آید که مؤلف ناشناخته آن، همواره در کنار تموچین، چنگیز بعدى قرار داشته و مى‏بایست از یاران و دوستان وفادار و کارساز وى بوده باشد. ایران طى تاریخ خود، سه یا چهار حادثه خطیر و مصیبت‏بار را پشت‏سر گذاشته، که یکى از آن‏ها حمله مغول و سپس دوران حکومت این قوم بر ایران است که بر سراسر زندگى مادى و معنوى آن از جهات مختلف سایه افکنده و فصلى جدید در تاریخ این سرزمین گشوده، که آثار آن تا قرن‏هاى متمادى، همچنان مشهود و نمودار است. بدین ترتیب دوره مغول، یکى از مهم‏ترین بخش‏هاى مطالعات تاریخ ایران را تشکیل مى‏دهد، که از جهات مختلف مادى و معنوى، شایان توجه و دقت است. البته تا به امروز قسمت‏هاى مختلف این دوره، مورد بررسى و تحقیق دانشمندان خارجى و ایرانى قرار گرفته و از جهات مختلف و با سلیقه‏هاى گوناگون، فصولى از آن گردآورى و مدون شده است؛ ولى هنوز بسیار است، گفتنى‏هایى که ناگفته مانده و دانستنى‏هایى که از پس پرده ابهام بیرون نیامده است. خوشبختانه تقریبا هیچ دوره‏اى از تاریخ، از لحاظ غناى متون و منابع، به این دوره نمى‏رسد، ازاین‏رو محققان و پژوهندگان این راه، چراغ روشنى فرا راه خود دارند. یکى از این متون تراز اول و بسیار مهم، «تاریخ سرّى مغولان» یا «یوان چائوپى شه» است، که مسلما بدون در دست داشتن آن، مطالعات مغولى ناقص خواهد بود. این کتاب که کمى پس از مرگ چنگیز و به هنگام جوانه زدن حکومت مغول تدوین گشته، نه تنها از لحاظ تاریخى، بلکه از نظر اجتماعى و ادبى نیز بسیار مهم و باارزش است. اهمیت آن از لحاظ سیاسى به این علت است که چگونگى تشکیل ایلات، به هم پیوستگى آن‏ها، تشکیل حکومت مغول توسط چنگیزخان و بسط و گسترش و خلاصه تبدیل شدن آن به حکومت جهانى، با دقت و با تمام جزییات، مورد بررسى قرار گرفته است. چنانچه گفته شد، اهمیت اجتماعى آن نیز کمتر از ارزش سیاسى‏اش نیست؛ زیرا چگونگى زندگى ایلى از جنبه‏هاى مختلف مادى و معنوى، آداب و رسوم، مذهب، پیوندهاى خانوادگى، نفرت‏ها و انتقام‏ها و سپس اقتصاد صحرانشینى با جزییات آن شرح داده مى‏شود. اسامى ایلات و قهرمانان و رؤسا، و اسامى جغرافیایى، با دقت ذکر مى‏گردد؛ به قسمى که خواننده با قهرمانان تاریخ قدم به قدم پیش مى‏رود و خود را در استپ شریک زندگى قبایل قرون وسطاى آسیاى مرکزى مى‏یابد. این کتاب که قدیمى‏ترین سند موجود در مورد چنگیزخان و فرزندان وى و چگونگى تأسیس حکومت مغول است، بى‏هیچ تردیدى مورد استفاده تاریخ‏نویسان بعدى قرار گرفته که نمونه بارز آن خواجه رشیدالدین فضل‏الله همدانى صاحب «جامع‏التواریخ» مى‏باشد که در اغلب موارد، مطالب آن را رونویس کرده است. از نام نویسنده بى‏خبریم؛ ولى او مى‏بایست از یاران نزدیک چنگیز بوده باشد. ارزش ادبى این اثر نیز بسیار است؛ زیرا خود اثرى حماسى است و مى‏توان آن را «حماسه تموچین» نامید. چگونگى تولد وى، سپس پرورش و نوجوانى‏اش، قهرمانى‏ها، شکست‏ها و فتح‏ها و عشق‏هایش، حماسه‏وار، در این اثر سروده شده‏اند. اغلب به قطعاتى برمى‏خوریم که در منتهاى شدت جنگ و خونریزى و بى‏رحمى، ناگهان اثر حالتى بسیار شاعرانه مى‏یابد و از شب مهتاب و رسیدن عاشق به معشوق سخن به میان مى‏آید، و بار دیگر صبح ستیز آغاز مى‏گردد؛ و وصف آن‏ها همان‏گونه که اتفاق افتاده، بى‏اندکى مبالغه و با صداقت کامل صورت مى‏گیرد. از شناخت «تاریخ سرّى مغولان» مدت زمان طولانى نمى‏گذرد. این ترجمه براى مطالعات مغول‏شناسى که به قسمتى از تاریخ ما، پیوستگى یافته، کمک مؤثرى است. مسلما ترجمه چنین اثرى با روح حماسى و حالت شاعرانه‏اى که دارد، بسیار دشوار است. سعى شده تا حد امکان، سبک و حالت اصلى در متن فارسى حفظ شود. در خاتمه لازم است، توضیحاتى درباره بعضى موارد ترجمه داده شود: در قسمت اصطلاحات مغولى، اغلب این اصطلاحات در متن فرانسه ترجمه نشده، باقى مانده بود، و دلیل آن مرگ زودرس پلیو بود، که در زیرنویس اغلب این لغات با توضیح ترجمه شده است. توضیح دیگر درباره بعضى زیرنویس‏ها در مورد آوانویسى از چینى به مغولى است، که در ترجمه فرانسه آمده، ولى در ترجمه فارسى ذکر آن‏ها ضرورتى نداشته و حذف شده است. «تاریخ سرّى» یا «یوان چائوپى شه، در نیمه دوم قرن چهاردهم میلادى به چینى آوانویسى شده است. این اقدام پیش از سال  ١٣٨٢  میلادى و احتمالا کمى بعد از  ١٣۶٨ ؛ یعنى قبل از دوره‏اى عملى شده که مجموعه‏اى به نام «یو آئى ئى یو» تدوین شده است. تصور مى‏شود این متن بدین مناسبت به چینى آوانویسى شده بوده تا در دستگاه مترجمان و مفسران حکومتى، به منزله تمرین کار مورد استفاده قرار گیرد. کتاب از دو متن تشکیل شده است: متن مغولى، که به خط چینى آوانویسى شده و ترجمه آن نیز به چینى همراه با نوشته، سطر به سطر آمده است و یک ترجمه عامیانه، به زبان چینى که با متن مغولى تفاوت‏هاى زیادى دارد و به نظر مى‏رسد که از روى متن دیگرى ترجمه شده است. پل پلیو، متن خود را از روى چندین نسخه خطى تدوین کرده، ولى متأسفانه ترجمه‏اش نیمه‏تمام مانده است. متون زیر مورد استفاده وى قرار گرفته‏اند: متنى که در سال  ١٩٨٠  توسط یتو هوئى چاپ شده و متنى که در لنینگراد نگهدارى مى‏شود و پزدنف آن را بار دیگر به مغولى ترجمه کرده و نقایص بسیار دارد. پلیو درصدد بود که تفسیر انتقادى نیز بر متن بیفزاید؛ ولى متأسفانه مطالعاتى را که در این باره انجام داده و یادداشت‏هایى که برداشته، هیچ کدام یافت نشده است.

وضعیت کتاب
این اثر امروزه جاى خود را در مطالعات مغولى کاملا باز کرده و قدرش بخوبى آشکار گردیده و به زبان‏هاى آلمانى، روسى، فرانسه، چینى، ترکى و انگلیسى ترجمه شده است. پلیو، دانشمند و مغول‏شناس معروف فرانسوى، با دقت خاص، نیمى از کتاب را به فرانسه ترجمه کرده است، و شیرین بیانى آن را از روى متن ترجمه فرانسه به فارسى برگردانده است. فهرست مطالب کتاب در ابتداى آن و فهرست اشخاص، جاها، قبایل و ایلات و اصطلاحات مغولى در انتهاى کتاب قید شده است.