پنج رساله
امتیاز دهید
نویسنده:
ابوعلی سینا
مصحح:
احسان یارشاطر
امتیاز دهید
مقدمه: دکتر مهدی محقق
این کتاب مشتمل است بر پنج رسالۀ فارسى و عربى، بدین قرار:
پنج رساله
١ -مقدمه
٢ -رسالة فى لغة ابى على ابن سینا
٣ -تفسیر سورۀ توحید
۴ -تفسیر سورۀ فلق
۵ -تفسیر سورۀ ناس
۶ -رسالة بعض الافاضل
١ - «رسالة فى لغة ابى على بن سینا» بعربى، که منتخبى است از کتاب «لسان العرب» ابن سینا.
٢ -سه رساله فارسى در تفسیر «سورۀ اخلاص» و «سورة فلق» و «سورۀ ناس» که ترجمۀ رسالات عربى ابن سینا در تفسیر این سه سوره است.
٣ - «رسالة بعض الافاضل الى علماء مدینة السلام فى مقولات الشیخ الرئیس» ، بعربى، که باحتمال قوى از آثار ابن سیناست.
در خرداد ماه ١٣٣٢ انجمن محترم آثار ملى که بمناسبت جشن هزارۀ ابن سینا بانتشار قسمتى از آثار شیخ دست زده بود از نگارنده خواست تا رسالات مزبور را با مقدمه و تصحیحات و حواشى لازم بطبع برساند. هر چند این جانب خود را شایستۀ چنین وظیفه‌اى نمى‌دیدم و اندک مایۀ خود را در خور اقدام بچنین مهمّى نمى‌دانستم، بشوق انجام خدمتى و بامید مساعدت دوستان دانشمندى که وعدۀ افادت و مدد فرمودند دستور انجمن را پذیرفتم، خاصه آنکه تشویق جناب آقاى على اصغر حکمت، رئیس هیئت مدیرۀ انجمن آثار ملّى نیز نگارنده را قویدل کرد.در تصحیح رسالات عربى بخصوص از افادات دوست دانشمند محقق آقاى جلال الدین محدّث برخوردار بوده‌ام. هم چنین از راهنمائى و تذکّرات دوست فاضل گرامیم آقاى عباس زریاب خوئى، رئیس کتابخانۀ مجلس سنا، فایده برده‌ام. نیز مدیون مساعدتهاى گوناگون آقاى دکتر یحیى مهدوى، استاد فاضل دانشگاهم که در مدت طبع رساله از هیچ نوع کمک علمى مضایقه نفرمودند و نسخۀ عکسى رسالۀ «قضا و قدر» را نیز مدتها در اختیار این جانب گذاشتند.
رسالات عربى را براى سهولت استفادۀ مبتدیان معرب کردم، و باتکاء مساعدت و راهنمائى دوستان فاضلى که در این باب مدد کردند از پذیرفتن این خطر روى نگرداندم. هر یک از رسالات مصدّر بمقدمه‌اى در تعریف رساله و نسخ آن و توضیحات لازم دیگر است. امید آنکه در نظر دانشمندان کریم و خطاپوش مقبول آید. ا. ى
تفاسیر
١ -مقدمه ٢ -تفسیر سورة توحید ٣ -تفسیر سورة فلق ۴ -تفسیر سورة ناس
سه رسالۀ فارسى که پس از این مقدمه میآید ترجمۀ سه رسالۀ عربى از ابن سیناست در تفسیر سور مبارکۀ اخلاص و فلق و ناس. متن عربى این رسالات مکرر طبع شده، از جمله در ضمن جامع البدائع (قاهره، ١٩١٧ ) .
مترجم این تفاسیر فخر الدین بن احمد رودبارى است که در آخر ترجمۀ سورۀ اخلاص از خود چنین نام میبرد: «مترجم مسکین ابن احمد رودبارى، الواصل جنان ربّه البارى، فخر الدین عرض مینماید، در شب جمعه بیستم محرم الحرام بعد از این نماز مغرب را با تعقیبات بتمامى خواندم.
حسب الامر قدر قدر نواب مستطاب حضرت ایالت، که مصدر عظمت و جلالت باد، این ترجمه را نوشتم» .
این سه ترجمه در ضمن مجموعۀ خطى متعلق بکتابخانۀ مجلس شوراى ملّى، بشماره ۶٣١ ، آمده. این مجموعه نسخه‌ایست بقطع کوچک ( ١٢ * ٢۵ سانتیمتر) مشتمل بر ٢٢ رساله، بخط نستعلیق خوش، و با تفسیر سورۀ اخلاص آغاز میشود. تاریخ کتابت نسخه که ظاهراً بتاریخ ترجمۀ این رسالات بسیار نزدیک است ١٢۶٨ هجرى قمرى است، و کاتب در خاتمۀ آن چنین میگوید:
«صورت اتمام پذیرفتند حسب الفرمایش سر کار ایالت روحى فداه از دست اقل عباد کمترین خلق اللّه ح س ى ن بن شیخ احمد کانیمشکانى الاصل. . .
در سنۀ هزار و دویست و شصت و هشت، روز پنجشنبه بیست و سوم ماه رجب» .
ترجمۀ این تفاسیر عموماً به نثر روان و روشن صورت گرفته. اما اصل عربى از ترجمۀ فارسى بسیار موجزتر است. مترجم براى روشن ساختن مطلب عموماً در ترجمه بتفصیل پرداخته و گاه نیز بایراد بیت یا ابیاتى توسل جسته. بیان مترجم بیشتر شیوۀ تقریر دارد، و از فارسى معمول امروز دور نیست.
از خصوصیّات این ترجمه یکى اینست که مترجم «همان» و «همین» را عموماً بجاى «آن» و «این» بکار میبرد. دیگر آنکه از حضرت بارى تعالى عموماً بصیغۀ جمع یاد میکند و هر جا بخواهد ضمیرى بجهان آفرین ارجاع کند «ایشان» میآورد.
نسخۀ این تراجم با وجود وضوح و خوش خطى، خالى از حذف و اشتباه نیست.
این ترجمه‌ها را با متن عربى (جامع البدائع) مقایسه کردم و هر جا عبارت فارسى مبهم یا نارسا یا مغلوط بود اصل عربى را براى توجه خوانندگان در حاشیه آوردم.
ابو على حسین بن عبد اللّه بن سینا که در اروپا به اویسنّا Avicenna مشهور است در سال ٣٧٠ ه/ ٩٨٠ م متولّد شد و در ۴٢٨ ه/ ١٠٣٧ م رخت از این جهان بربست.
حاصل زندگى نسبة کوتاه این نابغۀ دوران، تربیت شاگردان دانشمند و مبرّز و تألیف کتابهاى علمى و مفید بود. شاگردان او همچون بهمنیار بن مرزبان و ابو عبید جوزجانى و ابو عبد اللّه معصومى و ابو الحسن على نسائى و ابن زیله و مانند اینها هر یک به سهم خود اندیشه‌ها و افکار استاد را، به شرق و غرب عالم اسلامى، گسترش دادند. آثار ارجمند شیخ بسیار زود از دروازه‌هاى حوزه‌هاى علمى کشورهاى اسلامى بیرون رفت و تا قلب اروپا مراکز علمى و معاهد فلسفى را منوّر و درخشان ساخت.
یش از ابن سینا، حنین بن اسحاق با ترجمۀ متجاوز از صد اثر از جالینوس دانشمند فرغامسى، آن پزشک نامدار را به عنوان سیّد الطّبّ به عالم اسلام معرّفى کرد و همچنین ابو نصر فارابى با نقل و تحلیل آثار ارسطو، آن فیلسوف عهد باستان را به عنوان حکیم على الاطلاق بر جهان علمى اسلام عرضه داشت، ولى ظهور ابن سینا و احاطۀ او به طبّ و فلسفه و گسترش و نوآورى‌هاى او در هر دو فن، ارسطو و جالینوسى تازه نفس را وارد میدان علم و تمدّن اسلامى کرد و الحق که او نمونه‌اى کامل از طبیب فاضل و فیلسوف کاملى بود که جالینوس توصیف آن را در رسالۀ: فى أنّ الطّبیب الفاضل یجب أن یکون فیلسوفا بیان داشته بود، چنانکه اثر اندیشۀ ابن سینا در همۀ پزشکان و فیلسوفان پس از او در جهان اسلام نمودار و نمایان است.
در این مقدّمۀ کوتاه مجال آن نیست که به شرح احوال و برشمردن آثار این حکیم بزرگ بپردازیم. چه آنکه صدها کتاب و مقاله به زبانهاى مختلف در شرح احوال و افکار او نوشته شده و براى آگاهى از آثار فراوان او در زمینه‌هاى مختلف علوم اسلامى کافى است که خوانندگان به دو کتاب: مؤلّفات ابن سینا از جورج قنواتى (قاهره ١٩۵٠ م.) و فهرست نسخه‌هاى مصنّفات ابن سینا از دکتر یحیى مهدوى (تهران ١٣٣٣ ه ش.) مراجعه بفرمایند و مناسب حال و مقام در این گفتار، آن است که کلماتى چند دربارۀ دو اثر مهمّ او یعنى شفا و قانون آورده شود.
ابن سینا کتابهاى متعدّدى در فلسفه از جمله کتاب النّجاة، و الإشارات و التّنبیهات، و عیون الحکمة، و دانشنامه علائى به رشتۀ تحریر درآورده، ولى از همه مهمتر و مبسوطتر کتاب شفاى اوست که در واقع نخستین دائرة المعارف علوم و فلسفه در عالم اسلام به شمار مى‌آید، چنانکه مهمترین و مفصّل‌ترین کتابهاى پزشکى او، کتاب قانون است که ظهور آن کتابهاى پیشین را متروک و منسوخ کرد.
توجه : متاسفانه رساله «رسالة فى لغة ابى على بن سینا» به البته صرفا متن عربی رساله بود،در کتاب حاضر بدلایلی قرار نگرفت و در مجموع نسخه الکترونیکی دربرگیرنده 4 رساله است.
بیشتر
این کتاب مشتمل است بر پنج رسالۀ فارسى و عربى، بدین قرار:
پنج رساله
١ -مقدمه
٢ -رسالة فى لغة ابى على ابن سینا
٣ -تفسیر سورۀ توحید
۴ -تفسیر سورۀ فلق
۵ -تفسیر سورۀ ناس
۶ -رسالة بعض الافاضل
١ - «رسالة فى لغة ابى على بن سینا» بعربى، که منتخبى است از کتاب «لسان العرب» ابن سینا.
٢ -سه رساله فارسى در تفسیر «سورۀ اخلاص» و «سورة فلق» و «سورۀ ناس» که ترجمۀ رسالات عربى ابن سینا در تفسیر این سه سوره است.
٣ - «رسالة بعض الافاضل الى علماء مدینة السلام فى مقولات الشیخ الرئیس» ، بعربى، که باحتمال قوى از آثار ابن سیناست.
در خرداد ماه ١٣٣٢ انجمن محترم آثار ملى که بمناسبت جشن هزارۀ ابن سینا بانتشار قسمتى از آثار شیخ دست زده بود از نگارنده خواست تا رسالات مزبور را با مقدمه و تصحیحات و حواشى لازم بطبع برساند. هر چند این جانب خود را شایستۀ چنین وظیفه‌اى نمى‌دیدم و اندک مایۀ خود را در خور اقدام بچنین مهمّى نمى‌دانستم، بشوق انجام خدمتى و بامید مساعدت دوستان دانشمندى که وعدۀ افادت و مدد فرمودند دستور انجمن را پذیرفتم، خاصه آنکه تشویق جناب آقاى على اصغر حکمت، رئیس هیئت مدیرۀ انجمن آثار ملّى نیز نگارنده را قویدل کرد.در تصحیح رسالات عربى بخصوص از افادات دوست دانشمند محقق آقاى جلال الدین محدّث برخوردار بوده‌ام. هم چنین از راهنمائى و تذکّرات دوست فاضل گرامیم آقاى عباس زریاب خوئى، رئیس کتابخانۀ مجلس سنا، فایده برده‌ام. نیز مدیون مساعدتهاى گوناگون آقاى دکتر یحیى مهدوى، استاد فاضل دانشگاهم که در مدت طبع رساله از هیچ نوع کمک علمى مضایقه نفرمودند و نسخۀ عکسى رسالۀ «قضا و قدر» را نیز مدتها در اختیار این جانب گذاشتند.
رسالات عربى را براى سهولت استفادۀ مبتدیان معرب کردم، و باتکاء مساعدت و راهنمائى دوستان فاضلى که در این باب مدد کردند از پذیرفتن این خطر روى نگرداندم. هر یک از رسالات مصدّر بمقدمه‌اى در تعریف رساله و نسخ آن و توضیحات لازم دیگر است. امید آنکه در نظر دانشمندان کریم و خطاپوش مقبول آید. ا. ى
تفاسیر
١ -مقدمه ٢ -تفسیر سورة توحید ٣ -تفسیر سورة فلق ۴ -تفسیر سورة ناس
سه رسالۀ فارسى که پس از این مقدمه میآید ترجمۀ سه رسالۀ عربى از ابن سیناست در تفسیر سور مبارکۀ اخلاص و فلق و ناس. متن عربى این رسالات مکرر طبع شده، از جمله در ضمن جامع البدائع (قاهره، ١٩١٧ ) .
مترجم این تفاسیر فخر الدین بن احمد رودبارى است که در آخر ترجمۀ سورۀ اخلاص از خود چنین نام میبرد: «مترجم مسکین ابن احمد رودبارى، الواصل جنان ربّه البارى، فخر الدین عرض مینماید، در شب جمعه بیستم محرم الحرام بعد از این نماز مغرب را با تعقیبات بتمامى خواندم.
حسب الامر قدر قدر نواب مستطاب حضرت ایالت، که مصدر عظمت و جلالت باد، این ترجمه را نوشتم» .
این سه ترجمه در ضمن مجموعۀ خطى متعلق بکتابخانۀ مجلس شوراى ملّى، بشماره ۶٣١ ، آمده. این مجموعه نسخه‌ایست بقطع کوچک ( ١٢ * ٢۵ سانتیمتر) مشتمل بر ٢٢ رساله، بخط نستعلیق خوش، و با تفسیر سورۀ اخلاص آغاز میشود. تاریخ کتابت نسخه که ظاهراً بتاریخ ترجمۀ این رسالات بسیار نزدیک است ١٢۶٨ هجرى قمرى است، و کاتب در خاتمۀ آن چنین میگوید:
«صورت اتمام پذیرفتند حسب الفرمایش سر کار ایالت روحى فداه از دست اقل عباد کمترین خلق اللّه ح س ى ن بن شیخ احمد کانیمشکانى الاصل. . .
در سنۀ هزار و دویست و شصت و هشت، روز پنجشنبه بیست و سوم ماه رجب» .
ترجمۀ این تفاسیر عموماً به نثر روان و روشن صورت گرفته. اما اصل عربى از ترجمۀ فارسى بسیار موجزتر است. مترجم براى روشن ساختن مطلب عموماً در ترجمه بتفصیل پرداخته و گاه نیز بایراد بیت یا ابیاتى توسل جسته. بیان مترجم بیشتر شیوۀ تقریر دارد، و از فارسى معمول امروز دور نیست.
از خصوصیّات این ترجمه یکى اینست که مترجم «همان» و «همین» را عموماً بجاى «آن» و «این» بکار میبرد. دیگر آنکه از حضرت بارى تعالى عموماً بصیغۀ جمع یاد میکند و هر جا بخواهد ضمیرى بجهان آفرین ارجاع کند «ایشان» میآورد.
نسخۀ این تراجم با وجود وضوح و خوش خطى، خالى از حذف و اشتباه نیست.
این ترجمه‌ها را با متن عربى (جامع البدائع) مقایسه کردم و هر جا عبارت فارسى مبهم یا نارسا یا مغلوط بود اصل عربى را براى توجه خوانندگان در حاشیه آوردم.
ابو على حسین بن عبد اللّه بن سینا که در اروپا به اویسنّا Avicenna مشهور است در سال ٣٧٠ ه/ ٩٨٠ م متولّد شد و در ۴٢٨ ه/ ١٠٣٧ م رخت از این جهان بربست.
حاصل زندگى نسبة کوتاه این نابغۀ دوران، تربیت شاگردان دانشمند و مبرّز و تألیف کتابهاى علمى و مفید بود. شاگردان او همچون بهمنیار بن مرزبان و ابو عبید جوزجانى و ابو عبد اللّه معصومى و ابو الحسن على نسائى و ابن زیله و مانند اینها هر یک به سهم خود اندیشه‌ها و افکار استاد را، به شرق و غرب عالم اسلامى، گسترش دادند. آثار ارجمند شیخ بسیار زود از دروازه‌هاى حوزه‌هاى علمى کشورهاى اسلامى بیرون رفت و تا قلب اروپا مراکز علمى و معاهد فلسفى را منوّر و درخشان ساخت.
یش از ابن سینا، حنین بن اسحاق با ترجمۀ متجاوز از صد اثر از جالینوس دانشمند فرغامسى، آن پزشک نامدار را به عنوان سیّد الطّبّ به عالم اسلام معرّفى کرد و همچنین ابو نصر فارابى با نقل و تحلیل آثار ارسطو، آن فیلسوف عهد باستان را به عنوان حکیم على الاطلاق بر جهان علمى اسلام عرضه داشت، ولى ظهور ابن سینا و احاطۀ او به طبّ و فلسفه و گسترش و نوآورى‌هاى او در هر دو فن، ارسطو و جالینوسى تازه نفس را وارد میدان علم و تمدّن اسلامى کرد و الحق که او نمونه‌اى کامل از طبیب فاضل و فیلسوف کاملى بود که جالینوس توصیف آن را در رسالۀ: فى أنّ الطّبیب الفاضل یجب أن یکون فیلسوفا بیان داشته بود، چنانکه اثر اندیشۀ ابن سینا در همۀ پزشکان و فیلسوفان پس از او در جهان اسلام نمودار و نمایان است.
در این مقدّمۀ کوتاه مجال آن نیست که به شرح احوال و برشمردن آثار این حکیم بزرگ بپردازیم. چه آنکه صدها کتاب و مقاله به زبانهاى مختلف در شرح احوال و افکار او نوشته شده و براى آگاهى از آثار فراوان او در زمینه‌هاى مختلف علوم اسلامى کافى است که خوانندگان به دو کتاب: مؤلّفات ابن سینا از جورج قنواتى (قاهره ١٩۵٠ م.) و فهرست نسخه‌هاى مصنّفات ابن سینا از دکتر یحیى مهدوى (تهران ١٣٣٣ ه ش.) مراجعه بفرمایند و مناسب حال و مقام در این گفتار، آن است که کلماتى چند دربارۀ دو اثر مهمّ او یعنى شفا و قانون آورده شود.
ابن سینا کتابهاى متعدّدى در فلسفه از جمله کتاب النّجاة، و الإشارات و التّنبیهات، و عیون الحکمة، و دانشنامه علائى به رشتۀ تحریر درآورده، ولى از همه مهمتر و مبسوطتر کتاب شفاى اوست که در واقع نخستین دائرة المعارف علوم و فلسفه در عالم اسلام به شمار مى‌آید، چنانکه مهمترین و مفصّل‌ترین کتابهاى پزشکى او، کتاب قانون است که ظهور آن کتابهاى پیشین را متروک و منسوخ کرد.
توجه : متاسفانه رساله «رسالة فى لغة ابى على بن سینا» به البته صرفا متن عربی رساله بود،در کتاب حاضر بدلایلی قرار نگرفت و در مجموع نسخه الکترونیکی دربرگیرنده 4 رساله است.
دیدگاه‌های کتاب الکترونیکی پنج رساله
رسالة فی اللغة ابی علی سینا: این رساله به زبان عربی است که منتخبی از کتاب "لسان العرب" ابن سینا می باشد و شامل یک مقدمه، متن، متن عکس نسخه ها، فهرست اسامی و اصطلاحات است. در این رساله ابن سینا کتابی در لغت تالیف کرده که مشتمل بر چند جزء و هر جزء مشتمل بر چند فن است و کتابی است نادر. در این تالیف ابن سینا از شیوه اهل لغت تجاوز نموده و مانند ایشان الفاظ را حصر نکرده بلکه بر روشن ساختن مقتضای لغات و فرق میان مقتضای معانی آنها نیز پرداخته است. بعضی از عناوین این رساله به شرح زیر است: فصل "صبا من دین الی دین" - فصل "الجن هم خلق ا... مستورون" - کتب الانبیاء و النبیین - القضا و القدر - فصل فی امرالصحابه - فی بیان المهاجرین و الانصار - العبادة و الزهد - اجزاء الصلوة - المذاهب.
با تشکر از مدیریت سایت