احصاء العلوم فارابی

تعداد صفحات : 124

احصاء العلوم. کتابی بسیار ارزشمند و چکیده از ابونصر محمد فارابی(260-339) فیلسوف نامدار ایرانی، در طبقه‌بندی دانش‌های رایج روزگار نویسنده است که تاثیر مهمی بر آثار نویسندگان شرق و غرب در تبویب دانش‌ها و بخش‌بندی مباحث فلسفی برجای نهاد. فارابی "احصاء العلوم" را منطبق بر آرای افلاطون و ارسطو به پنج فصل یا پنج دانش اصلی تقسیم کرده و ذیل هر یک شاخه‌های فرعی و فرعی‌تر آن دانش را آورده است.احصاء العلوم را می توان یکی از مهمترین آثار فارابی و یکی از موثرترین آثار در علوم تمدن اسلامی و بعد ها موثر در فرهنگ مسیحی غرب دانست.

فصل اول درعلم زبان، مشتمل است بر چند شاخه. ارکان هفتگانه علم زبان اعم از الفاظ مرکب، علم قوانین الفاظ مفرد و مرکب، علم قوانین درست نوشتن و درست خواندن و علم قوانین اشعار.
فصل دوم (مهم‌ترین فصل کتاب با دیدگاه تحلیلی و تقسیم‌بندی متین) در منطق مشتمل است بر مختصری در تعریف و فواید منطبق و تناسب آن با علوم نحو و عروض و چگونگی استفاده از منطق و انواع آن، که برای اثبات مطلوب و تصحیح اندیشه به کار می‌رود. مانند، برهان، جدل سفسطه، خطابه و شعر. در این فصل از انواع قیاس و گفتارهای قیاسی نیز بحث شده است. اجزای هفت‌گانه منطق یعنی مقولات (قاطیغوریاس)، عبارت (باری ارمیناس)، قیاس (آنالوطیقای اول)، برهان (آنالوطیقای دوم)، جدل(طوبیقا)، سفسطه(سوفسطیقا)، خطابه(ریطوریقا)، شعر(بوطیقا) در همین مبحث ذرک شده است. این مبحث را ابن طلموس، شاگرد ابن رشد در "المدل لصناعة المنطق" اقتباس کرده و ابن ابی اصبیعه نیز بخشی از آن را را در "عیون الانباء" آورده است.
فصل سوم، در علم تعالیم یا ریاضیات، مشتمل بر هفت شاخه است: علم عدد، هندسه، مناظر، مرایا، مسیقی، اثقال، حیل. فارابی سپس، به ذکر فروع این دانش‌ها و تعاریف آنها پرداخته است.
فصل چهارم، در علوم طبیعی و علم الاهی است. علم طبیعی و اقسام هشت‌گانه آن، یعنی‌سماع طبیعی، سماء و عالم، کون و فساد، آثار علوی( در عناصر)، آثار علوی (در مرکبات) آنچه درباره گیاهان، آنچه در "کتاب الحیوان" و "کتاب النفس" آمده است. اما علم الاهی منقسم بر سه بخش است: بحث در باب وجود از آن لحاظ که موجود است، بحث در مبادی براهین، بحث در آنچه جسم نیست و جسمیت ندارد.
فصل پنجم در علوم مدنی (اخلاق و سیاست) و فقه و کلام، هر کدام شامل دو بخش عقاید و اعمال است. انواع حکومت، تعاریف مفاهیمی چون سعادت، شقاوت و سیاست در همین بخش آمده است. فقه و تقسیمات آن از جمله علوم شریعت، کلام، تعریف کلام و شیوه متکلمان از دیگر ابواب آخرین بخش کتاب است.

مراد فارابی‌ از تالیف این کتاب ذکر انواع دانش‌های نظری و تجربی و فواید آنها بوده تا راهنمایی باشد برای طالبان علم که بدانند چه دانشی را با چه انگیزه و هدفی فرا گیرند. بسیاری از دانشمندان "احصاء العلوم" را سنگ بنای تدوین دایرة المعارف و دانش‌نامه‌ها دانسته‌اند. بعضی از دانشمندان و نویسندگان متاخر‌تر، چون خوارزمی در "مفاتیح العلوم"، ابو‌علی سینا در اقسام العلوم، ابن خلدون در مقدمه، کوپری‌زاده در مفاتیح السعاده و دیگران به این کتاب فارابی نظر داشته‌اند و از آن تاثیر یافته‌اند. "احصاء العلوم" فارابی از قرن دوازدهم میلادی در اروپا شناخته شده بود و بر آثار نویسندگان قرون وسطا مؤثر افتاد و در مدارس مغرب زمین به تدریس آن پرداخته‌اند. این کتاب را ظاهرا "دنیل آومورنی"، شاگرد "گرادوس کرموننسیس" وارد انگلستان کرد، در حالی که گفته‌اند کتاب تقسیم فلسفه اثر "دومینیکوس گوندیسالینوس" اسپانیایی در قرن دوازدهم میلادی، اساسا اقتباسی است از "احصاء العلوم" فارابی.

متن مصحح "احصا‌ء العلوم" در 1948 به کوشش "عثمان امینی" در قاهره منتشر شد. در 1953 نیز پالنسیا آن را با حواشی مجتمع در مادرید به چاپ رسانید. ترجمه فارسی آن به قلم "حسین خدیو جم" در 1348 در تهران منتشر شد.